Uz godišnjicu martovskog pogroma (1): Slike riječi Kosova i Metohije

To se odnosi i na ovde korišćene priče, koje su objavljivane u isto vreme u “Bosanskoj vili” u Sarajevu. Srpsko razdoblje opisao je Risto M. Skakaljević iz Prizrena pričom o “Prizrenskom trgu za srpskog vremena”, a tursko, meni nepoznati Nik. T. Janković, kroz utiske s puta, o Prištini, Drenici, Pećkoj ravnici i Peći. Boje ovih opisivača u rečima slika, kao da su se posle sto i više godina odnosile na vreme našeg današnjeg, od Srba otetog Kosova i Metohije, kao i povraćeno rušilaštvo Turaka Osmanlija i njihovih islamizovanih predstavnika.

Pišući o Prizrenu srpskog srednjovekovnog vremena i vremena srpskih kraljeva i careva, Risto Skakaljević je slike njegovih reči vezao za tri trgovačka druma, kojim su trgovci sa Prizrenom najviše prodirali u unutrašnjost srpskih zemalja. Među njima je najvažniji i najkraći za Kosovo, centar srpske kulture i državnog života, bio drum za Prizren, drum iz Zete, takođe sa velikom kulturom i sa gustom naseljenošću. On je polazio od ušća Bojane i Drima i išao preko Skadra, Prizrena, Novog Brda, Vranja i Sofije. Na ovom drumu bila su najznačajnija mesta, trgovi i gradovi, a bio je u vezi sa makedonskim trgovačkim putevima, sa bosanskim i carigradskim, i mnogim drugima.

Prizren je, zahvaljujući tome što se nalazio na jednom od glavnih puteva, kojim je išla najviše srpska trgovina u srednjem veku, i na raskrsnicama drugih važnih drumova, vrlo rano mogao “da podigne i da postane znamenitim tragom u srpskoj zemlji”. Tome je mnogo doprinela i gusto naseljena i veoma bogata okolina. U vezi sa tim Skakaljević, kao profesionalni naučnik i istoričar, poziva na Hrisovulje srpskih vladalaca pojedinim manastirima, naročito na Hrisovulje Arhanđelovske i Dečanske. U njima se vidi da je prostrano i pitomo Podrimlje bilo prekriveno njivama i vinogradima, koje su vredne ruke meropške obrađivale, i da su na obližnjoj Sari i njenim ograncima pasla mnoga stada. Skakaljević kaže da je car Dušan priložio manastiru Sv. Arhangela Mihaila i Gavrila u Prizrenu preko 60 sela meropaha, 17 katuna vlaških i arbanaških, mnoge vinograde, i da se najveći deo svega ovoga nalazio u prizrenskoj okolini.

Skakaljević kaže da se stanovništvo iz okoline Prizrena, pored zemljoradnje, stočarstva i vinogradarstva, bavilo i drugim privrednim granama, kao što su voćarstvo i svilarstvo. Iz navedenih i drugih spomenika se vidi da je u prizrenskoj okolini bilo u izobilju svega onoga što se u to doba iz Srbije izvozilo, sem metala, i da je sve to učinilo da je trgovina u Prizrenu postala vrlo živa.

Svoju sliku reči pisac nadopunjuje pričom da su se u Prizrenu 1346. godine nalazile dve katoličke crkve “koje su mogle postojati samo za strane trgovce, najviše Dubrovčane, na osnovu čega se moglo smatrati da je u Prizrenu trgovina počela da cveta isto pre ovoga vremena, još u XIII veku”. Usled toga je možda kralj Milutin i podigao u Prizrenu dvor i naredio da to čini i njegova vlastela. Vrednost Prizrena kao trgovačkog mesta naročito je porasla za vladavine dvaju poslednjih Nemanjića, koji su se u njemu često bavili, te je u trgovačkom pogledu Prizren uživao i one koristi koje jedno mesto ima od stalnog bavljenja vladara u njemu.

Osim stalnog trga u Prizrenu, Skakaljević kaže da je u njemu “bilo i povremenih trgova, tzv. panađura”. U tom cilju navodi reči povelje episkopskoj crkvi u Prizrenu kralja Stefana Dečanskog, u kojima kaže: “i postavi panađur da se zbira m-ca sep. 8. dana”. Dušan daje manastiru Hilandaru, pored ostalog, i trg u Prizrenu pred praznik Sv. Nikole, a za trgove pred Spasovdan i Aranđelovdan naređuje da se zbiraju za Arhanđelski manastir.

U staroj srpskoj državi trgovački saobraćaj bio je uređen da je samo na izvesnim mestima bilo slobodno strani espap prodavati. Carina se nije naplaćivala pri prelasku robe preko granice, već onda gde se šta od espapa proda. I kad u povelji stoji da je tome i tome dat taj trg, Skakaljević kaže da “valja razumeti da mu je dat carinski prihod, koji se na dotičnom trgu dobije”.

I u Prizrenu je, kao i po celoj ondašnjoj Srbiji, trgovina bila uglavnom u rukama Dubrovčana, a bilo je u njemu i trgovaca iz drugih primorskih gradova, naročito iz Mlečića. Car u jednoj povelji, od 10. januara 1356. godine, dopušta Dubrovčanima i Mlečićima da “mogu slobodno da idu u Zemlju Srpsku i Prizren”.

Kad su Dubrovčani počeli da dolaze u Prizren ne zna se tačno vreme, ali je to, svakako, moralo biti dosta rano. U njemu je za Dušanove vladavine bila jedna od glavnih kolonija. Godine 1346. Dubrovačko Veće je odlučilo da se između dubrovačkih trgovaca, koji u Prizrenu trguju, izabere jedan koji će kao konzul brinuti o njihovim trgovačkim interesima. U cilju zaštite svoje kolonije u Prizrenu Dubrovčani su preko svojih poslanika tražili od Dušana da im da “na čuvanje prizrensku akropolu”. Pretpostavlja se da je ova akropola bila na onom mestu na kome se nalazi današnja tvrđava (Kaljaja), koju je “na mesto razorenog Dušanovog grada” podigao Rustem-paša Rotulović.

U Prizrenu je svakako pored stranih trgovaca bilo i trgovaca domorodaca. Kada je 1361. prekinuta trgovina između Dubrovnika i Uroševe države, Dubrovčani su uhapsili neke prizrenske trgovce, koji su se tom prilikom zatekli u njihovom gradu, i konfiskovali im espap, za koji Veliko veće reši da se proda. Na zauzimanje nekog Maka, koji je sa Prizrencem Bogdanom Ćirizimom došao u Dubrovnik kao poslanik cara Uroša da izmiri Dubrovčane i kneza Vojislava Vojinovića, ovi trgovci su bili pušteni, a 13. novembra iste godine Veće umoljenih reši da se stvari i trgovine onih iz Prizrena, koje su bile zadržane u Dubrovniku, vrate onima čije su. Posle dolaska Uroševog izaslanika, Veliko veće je donelo odluku da trgovci iz Prizrena mogu slobodno da pazaruju u Dubrovniku.

Pored trgovaca, u Prizrenu je bilo i zanatlija koji su se bavili raznim zanimanjima. Kao i za trgovce, i za zanatlije vidi se iz raznih spomenika, naročito Arhanđelovske hrisovulje, da je tu bilo grnčara, bojadžija, zlatara i dr. U Prizrenu se život ljudi odvijao u “pojedine gomilice”, jer su se radnici raznih zanata po varošima iskupljali, ne samo po nekom slučaju, nego i po ukusu vremena, pa je tako bilo i sa zanatlijama i zanatima u Prizrenu. Čak su se zanatlije toga vremena u Prizrenu skupljale u “zasebne ulice”, što se videlo, ali mnogo ređe i kasnije, u tursko vreme. Takve su ulice dobijale svoje ime po zanatu koji je u njima bio zastupljen. Po imenima nekih kasnijih ulica moglo se sa velikom verovatnoćom saznati i za imena nekih srednjovekovnih ulica u Prizrenu. Tako su Žitni pazari, Papaz-čaršija, izgleda ime dobili po prodaji žita na pazaru, i kasnije prodaji hrane, a Papaz-čaršija, po prodaji raznih crkvenih i svešteničkih stvari. Iz toga su doba, samo prevedena na turski i imena kasnijoj Saračani i Demirdžije, koje se pominju i u zaveštanju Kuklibegovome od 1537. godine, samo na 80 godina posle pada Prizrena, za koje se vreme staro stanje, bar sa ovim u vezi, nije moglo izmeniti. To potvrđuje postojanje, u neposrednoj blizini kasnije Papaz-čaršije, nekoliko crkava: Sv. Đorđa, Sv. Nikole (dve), a u kasnijem matohu Dečanskom, u nekadašnjoj kući Viće Matumevića, i najzad, latinska crkva, koja je podignuta na razvalinama pravoslavnog hrama Sv. Dimitrija.

Papaz-čaršija

Prema Skakaljeviću, nije bilo ništa prirodnije “nego smatrati da se čaršija u kojoj su prodavane crkvene i svešteničke stvari nalazi u kraju u kome je bilo najviše crkava i da je takav kraj i bio kasnije Papaz-čaršija, po srpskom Popov-trg srednjevekovnog Prizrena, jer su sve navedene crkve postojale i u to doba”.

(Nastavak u sljedećem broju “Glasa”)

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.