Prilog za razumijevanje sukoba na istoku Evrope: Kako je nasta(ja)la ukrajinska nacija

Pokušaćemo da izdvojimo osnovne zaključke autora koji su od značaja za razumijevanje razvoja i širenja ukrajinskog nacionalnog identiteta i političke svijesti do kraja Prvog svjetskog rata a s ciljem da uvidimo neke od dubinskih uzroka današnje tragedije u istočnoj Evropi.

Autohtono stanovništvo Galicije i Bukovine, oblasti danas podijeljenih između Ukrajine i Poljske odnosno Ukrajine i Rumunije, krajem 19. vijeka sebe je nazivalo “Rusinima”, u zvaničnim dokumentima, na njemačkom jeziku, nazivano je “Rutenima” (die Ruthenen), dok je među njegovom inteligencijom sve više prihvatan ukrajinski etnonim. Među rusinskim stanovništvom Zakarpatja, ukrajinska identifikacija gotovo da nije bila poznata, a činiocem političkog života Austro-Ugarske, ukrajinstvo je postalo kroz političke stranke koje su osnovane do početka 20. vijeka na prostoru Galicije i Bukovine. Vodeći ukrajinski političar u Galiciji postao je Konstantin A. Levicki, a u Bukovini Nikolaj N. Vasiljko. Među oko 3 380 000 Rusina Galicije (podaci iz 1914), nasuprot rusofilskom političkom pravcu, čiji nosilac su bili grko-katolički sveštenici i konzervativni krugovi, stajao je ukrajinski pravac podijeljen na narodovce i radikale. Narodovci su smatrali Rusine dijelom jedinstvenog ukrajinskog naroda koji je nastanjivao prostor “od Karpata do Kavkaza”, stvarajući tako od njima potpuno nepoznate Podnjeprovske Ukrajine idealizovan nacionalni mit. Nadahnjujući se književnim stvaralaštvom Tarasa G. Ševčenka (1814-1861), nastojali su da sazdaju književni jezik na osnovu narodnog govora, a u većinski poljskom Lavovu su osnivali kulturna društva. Radikalni pravac je kao svoje uporište smatrao seljačke mase kojima je nudio ideju nemarksističkog socijalizma.

Širenje

Sredinom 19. vijeka, riječ “Ukrajinac” na prostoru Galicije se upotrebljavala ne u etničkom već u partijsko-političkom značenju. Jedan od prvih koji je Galicijane tako nazvao u etničkom smislu bio je glavni ideolog radikalnog pokreta, profesor Kijevskog univerziteta Mihail P. Dragomanov dok se ta praksa raširila tokom posljednje decenije 19. vijeka putem štampe. Ministarstvo spoljnih poslova Rusije 1913. raspolagalo je informacijom o tome da dvije trećine galicijske inteligencije “ispovijeda ukrajinsko učenje”. Ukrajinska svijest se najteže širila među seoskim rusinskim stanovništvom. Na tom polju su radile prosvjetne i posebne vojničke organizacije, a često je identifikacija stanovništva zavisila i od njihovog parohijskog sveštenstva. Značajan je bio i rad omladinskih udruženja, među kojima je najpoznatija bila “Mlada Ukrajina”. Ove organizacije su bile antiklerikalno nastrojene, zalažući se za osnivanje univerziteta i potiskivanje crkve iz sfere obrazovanja. Paradoksalno, jedan od glavnih činilaca ukrajinske nacionalne konsolidacije na prostoru Galicije postala je upravo grko-katolička crkva. Naime, nakon što je grko-katolicizam tokom 19. vijeka bio zabranjen u Rusiji, galicijski Rusini su postali najveća etnička grupa na svijetu koja je ispovijedala tu vjeru. Iako je među grko-katoličkim sveštenstvom bilo mnogo rusofila, viša crkvena hijerarhija nije dijelila takvo raspoloženje. Na taj način je grko-katolička crkva postala predodređena da vremenom preraste u ukrajinsku nacionalnu crkvu. Treba naglasiti i to da još nije postojala jasna svijest o potpunoj različitosti rusinskog i ukrajinskog identiteta. To se najbolje odražavalo kroz tada prisutnu formulaciju “Rusin-Ukrajinac”.

Prvi svjetski rat donio je značajne novine u pogledu razvoja ukrajinskog pokreta, a samim tim i nacionalnog identiteta. Tokom rata, centar ukrajinskog pokreta je postao Beč u kome su se našle redakcije galicijskih i bukovinskih listova, privredne, prosvjetne i druge organizacije. Ukrajinska štampa je, uz snažne izjave lojalnosti Beču, dokazivala kako jedino nezavisna Ukrajina, koja bi uključila i Podnjeprovsku Ukrajinu, može da zaštiti Evropu od “ekspanzije moskovskog plemena”. Ukrajinski intelektualci i javni radnici su nastojali da dokažu kako tu ulogu ne može da ostvari obnovljena Poljska. Na taj način je do izražaja, pored antiruske, dolazila i antipoljska komponenta ukrajinskog političkog pokreta i nacionalnog identiteta. Najaktivniji učesnik ove polemike sa ukrajinske strane bio je docent Lavovskog univerziteta, geograf Stepan L. Rudnicki. Ukrajinski političari su podvlačili da se oni, za razliku od Poljaka, zalažu za “istinsku austrifikaciju istočne Galicije” a list “Dilo” je pisao kako Ukrajinci jedini među slovenskim narodima Austrije simpatišu Nijemce i kako su daleko od panslavističkih raspoloženja. Zahtjevi za nacionalnim univerzitetom, “štitom protiv ruskog imperijalizma”, pojačali su se nakon otvaranja poljskog univerziteta u Varšavi, novembra 1915. godine.

Simbolika

Okupirana područja tokom rata bila su polje za širenje pa i nametanje poželjnog, ruskog ili ukrajinskog identiteta. O otporu koji se javljao prema ruskoj upravi na području Galicije i Bukovine, najbolje svjedoče riječi njemačkog feldmaršala Augusta fon Makenzena koji je nakon zauzimanja Lavova 22. juna 1915, pisao da ni u jednom gradu nije naišao na tako topao prijem. Rusini su činili 8,7% ukupnog broja vojnika austrougarske armije i bili su mnogo lojalniji od Čeha i naročito od Srba. Avangardu ukrajinskog pokreta na frontu predstavljao je izrazito antiruski dobrovoljački legion (“Ukraїnsьkі sіčovі strіlьcі” – USS), koji je imao važan simbolički i propagandni značaj. Pripadnici legiona su se nazivali nasljednicima “kozačkih vitezova”, a bitku za uzvišenje Makovku, prvi njihov sudar sa ruskom vojskom aprila 1915, upoređivali su sa bitkom kod Maratona, stvarajući tako ukrajinsku nacionalnu simboliku.

Usljed raznih ustupaka Poljacima, ukrajinski političari su se sve više okretali prema Berlinu, tragajući za novim pokroviteljem u ratnim okolnostima. Vremenom se pokazalo da je Prvi svjetski rat predstavljao “vododijelnicu” između lojalnosti ukrajinskih političara Habzburzima i težnje ka stvaranju nezavisne države. Bilo je očigledno da je Beč činio ustupke Ukrajincima ili Poljacima u skladu sa vlastitim potrebama, diktiranim prvenstveno stanjem na frontovima. Novi, neočekivani obrt donio je pad carizma i proglašenje Ukrajinske Narodne Republike (UNR) nakon Oktobarske revolucije, na dijelu teritorije Ruskog carstva. Ukrajinci Galicije i ukrajinski političari su sa oduševljenjem dočekali Brest-litovski mir 3. marta 1918, a taj dan je proglašen za “Praznik mira i ukrajinske državnosti”. Za ukrajinsku samosvijest od značaja je bila još jedna kratkotrajna tvorevina, Zapadno-ukrajinska Narodna Republika (ZUNR), proglašena 13. novembra 1918. godine na prostoru istočne Galicije, sjeverne Bukovine i Zakarpatja kao odgovor na raspad Austro-Ugarske i pokušaj stvaranja vlastite države. Stvaranje i krah ZUNR su se odrazili na cijelo naredno pokoljenje, kome su pripadali i ukrajinski nacionalisti Stepan A. Bandera i Roman J. Šuhevič.

Vidimo da je ukrajinsko ideološko-političko nasljeđe nastalo u nekadašnjim istočnim dijelovima Austro-Ugarske tj. u današnjoj zapadnoj Ukrajini obilježeno sučeljavanjem sa ruskom idejom i ruskom državom. To nasljeđe u velikoj mjeri oblikuje identitet savremene Ukrajine, dolazeći do izražaja utoliko više ukoliko zvanični krugovi te zemlje insistiraju na “dekomunizaciji” i otklanjanju “ruskog uticaja”.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.