Kako je “Akcident u Vinči” promijenio tok svjetske istorije: Bilo je kao u Černobilju, nemarno i aljkavo

Ali, moje najveće iznenađenje je priča o doktoru Mateu, koji radi prvu transplantaciju koštane srži i ono što je hajlajt te priče da je petoro francuskih državljana rizikovalo svoje živote da bi spasili njima potpuno nepoznate ljude koji su došli iz potpuno drugog dela sveta. Shvatio sam da u stvari imamo odličnu, psihološku, dramu sa blagim elementima trilera...

Ispričao je ovo beogradskim novinarima prošle sedmice Dragan Bjelogrlić, režiser, glumac, producent, tvorac najvažnijih ostvarenja srpske kinematografije u proteklih nekoliko decenija, najavljujući svoj najnoviji film “Lančana reakcija”. Sredinom maja pala je prva klapa filma čija je radnja inspirisana istinitim događajem koji ima službeni naziv “Akcident u Vinči”. Riječ je o događaju iz 1958. godine u Institutu “Vinča”, kada je grupa mladih naučnika koja je konstruisala nuklearni reaktor ozračena smrtonosnim dozama radijacije.

Bio je to incident o kojem se u bivšoj državi znalo malo ili ništa. Film će široj publici rasvijetliti te događaje, a nešto slično je već ranije pokušao da uradi Goran Milašinović, pisac i čuveni srpski kardiolog, autor romana “Slučaj Vinča” koji će biti okosnica filma. Dragan Bjelogrlić ispričao je da mu je prije sedam godina, dok je bio na Kopaoniku, prijatelj Gorana Milašinovića dao njegovu knjigu rekavši mu da od nje možda može da bude napravljen dobar film.

- Dok sam tih nekoliko dana bio na planini ja sam odmah pročitao tu knjigu i zatražio da se upoznam sa gospodinom Milašinovićem i tako je krenula ideja da se to štivo, istinit događaj, pretvore u filmsko delo Ono što je tu meni najzanimljivije bilo je kako se o tako velikom događaju govorilo na prilično diskretan način - naveo je Bjelogrlić, koji će u filmu igrati Aleksandra Leku Rankovića.

Beogradska štampa javila je prošle godine da “počinje snimanje filma o srpskom Černobilju”, aludirajući na veliki nuklearni incident koji se desio u Ukrajini gotovo tri decenije nakon događaja u “Vinči”. Mnogi bi dovođenje u istu ravan ova dva slučaja nazvali pretencioznim, jer posljedice ta dva događaja ni izbliza nisu bile jednake. Ipak, ono što povezuje oba slučaja je veo tajne kojima su godinama bili obavijeni.

A šta se zaista dogodilo tog 15. oktobra 1958. godine u svjetski poznatom istraživačkom centru nedaleko od Beograda?

Bila je srijeda. Radojko Maksić, Roksanda Dangubić, Draško Grujić, Živorad Bogojević, Stjepan Hajduković i Života Vranić toga dana radili su ono što i prethodnih. Navukli su svoja zaštitna odijela i ušli u laboratoriju u kojoj su radili na reaktoru RB u Institutu “Vinča”. Imali su između 24 i 26 godina. Redovne poslove prekinuli su nakon što su brojači radijacije u laboratoriji počeli da pokazuju vrijednosti više od propisanih. U vazduhu se osjećao miris ozona, došlo je do pucanja reaktorske posude i ispuštanja velike količine radioaktivnih čestica u okolinu. Samo prisebnost Maksića i Vranića spriječila je katastrofu većih razmjera, nalik onoj černobiljskoj. Zaustavili su reaktor. Međutim, za njih šestoro bilo je kasno. Ostali su ozračeni.

Koliki je bio stepen radijacije nije bilo moguće utvrditi, jer nisu postojali mjerni instrumenti.

Beogradski ljekari do tada nisu imali iskustva u liječenju ozračenosti pa je pala odluka da šestoro mladih naučnika bude prebačeno u Institut “Kiri” u Parizu. Ključnu ulogu odigrao je tadašnji direktor instituta, dr Pavle Savić, kog će u filmu “Lančana reakcija” igrati Miki Manojlović.

Pavle Savić je jedan od najčuvenijih srpskih fizičkih hemičara. Nakon što je 1932. diplomirao fizičku hemiju na Prirodno-matematičkom fakultetu u Beogradu, izabran je za asistenta na katedri za fiziku Medicinskog fakulteta kod profesora Dragoljuba Jovanovića, bliskog saradnika čuvene Marije Kiri. Jovanović mu je omogućio da dobije šestomjesečnu stipendiju francuske vlade za usavršavanje na Institutu za radijum u Francuskoj, čiji je osnivač bila Marija Kiri, a gdje je radila njena kćerka Irena Žolio Kiri, kao i njen suprug Federik Žolio. Šestomjesečna stipendija pretvorila se u petogodišnji boravak u Francuskoj, a Savić i Žolio Kiri zajedno su radili na problemu porijekla radioaktivnosti koji nastaje neutronskim ozračenjem urana. Za rad na tom polju njih dvoje zamalo su dobili Nobelovu nagradu, ali je početak Drugog svjetskog rata sve poremetio.

Nakon početka rata, Francuzi su Savića kao stranca protjerali iz zemlje i pored toga što se bio prijavio kao dobrovoljac za front. Vratio se u Beograd na Medicinski fakultet, gdje je postao profesor fizičke hemije na farmaceutskom odsjeku. Poslije rata Savić je postao jedan od prvih predlagača ideje o izgradnji Instituta za nuklearne nauke u Vinči.

Te 1958. godine na Institutu “Kiri” radio je ugledni onkolog Žorž Mate, čija je uža specijalnost bila istraživanje tehnike presađivanja koštane srži, koja do tada nikada nije bila primijenjena nad ljudima. Doktor Mate postaće glavna ličnost u spašavanju života naučnika iz “Vinče”.

Dan nakon akcidenta, 16. oktobra, avionom “Jata”, šestoro naučnika je hitno prebačeno u Institutu “Kiri”. Profesor Mate je odmah počeo da, među stanovnicima Pariza, traži davaoce koštane srži da bi izvršio presađivanje.

Svi potencijalni davaoci bili su upozoreni da njegova tehnika, koja je tada bila eksperimentalna i vršena samo na životinjama, nosi velike rizike za njihovo zdravlje pa čak i po njihov život.

U to vrijeme nije postojala takozvana tipizacija tkiva, kao što je to danas, već su se samo na osnovu krvnih grupa određivali donori koštane srži, zbog čega je operacija nosila veliki rizik i za donora, ali i za primaoca. Uprkos tome, petoro Francuza je pristalo da daju svoju koštanu srž za ovu operaciju. To su bili: doktor Leon Švarsenber (član tima profesora Matea), Marsel Pabion, Alber Biron, Remon Katanije i Odet Dragi, majka četvoro dece, objavio je prije nekoliko godina “Nešnl džiografik Srbija”.

Hirurški zahvati izvedeni su sredinom novembra. Bile su to prve operacije te vrste u istoriji svjetske hirurgije. Koštanu srž koju je donirao Marsel Pabion je dobio Radojko Maksić, koji je tako postao prvi čovjek koji je spasen presađivanjem koštane srži od nesrodnog donora.

Jedini koji nije preživio bio je Života Vranić, student generacije Prirodno-matematičkog fakulteta, koji je zbog odluke da zaustavi reaktor bio i najviše izložen zračenju.

- Kobnog dana, skale koje pokazuju zračenje odjednom su dostigle maksimum, a zatim su se popele do milionskih, nepojmljivih brojeva. Koliko je zračenje bilo visoko govori podatak da su se svi merači širom instituta “zakucali” i prestali da rade. Reakciju u pogonu uspeo je da zaustavi moj najbolji prijatelj Života Vranić, tada honorarni saradnik instituta. On je u Vinči kao najbolji student fizike na beogradskom PMF-u, radio diplomski rad na eksperimentalnom reaktoru - ispričao je svojevremeno Radojko Maksić, kog će u filmu igrati talentovani glumac nove generacije Jovan Jovanović.

Radojko Maksić je preminuo prije nekoliko godina. Za života je napisao knjigu “Dnevnik iz bolnice Kiri” u kojoj je opisao detalje operacije koja mu je spasila život i ukazao na požrtvovanost francuskih ljekara i donatora koštane srži.

- Njima je predočeno da zahvat može biti smrtonosan i za donatore, nije se znalo kakve će posledice biti, ali su neznani stanovnici Grada svetlosti pohrlili da nam spasu živote - govorio je Maksić.

O nesreći se u Jugoslaviji, kao, u ostalom, i o onoj u Černobilju u SSSR-u malo znalo. Svjetska štampa se bavila slučajem, ali jugoslovenska je izvještavala tek u crticama.

Dva dana poslije nesreće “Politika” je prenijela samo kratko saopštenje Tanjuga. U nedelju, 19. oktobra, isti list objavio je kratku informaciju da je ozračene atomiste u Parizu, u bolnici “Kiri”, posjetio državni sekretar za inostrane poslove. Nakon operacije u Parizu isti list je kratko izvijestio da se atomisti uspješno oporavljaju, ali je navedeno i da je od posljedica radijacije preminuo jedan od njih. Ime Živote Vranića nije navedeno.

Posle svega Savezna komisija za nuklearnu energiju (SKNE) formirala je, kako su pisali tadašnji mediji, posebnu komisiju koja će ispitati slučaj.

Međutim, Stjepan Hajduković, u tekstu “svedok događaja”, koji je prema njegovoj želji objavljen posthumno 1997. godine u Biltenu Instituta za nuklearne nauke “Vinča” broj 4/97, navodi da oni koji su rukovali reaktorom i na njemu nastradali nikada nisu dobili taj izvještaj komisije, iako su ga u više navrata tražili te da su javnosti samo date paušalne i parcijalne ocene o uzrocima nesreće.

Hajduković je naveo da je profesor Savić, u intervjuu datom NIN-u (broj 1838, od 23. marta 1986) govorio o uzrocima nuklearnog akcidenta i izjavio: “I sa biciklom ako uklonite kočnicu, možete da slomite vrat. A to se upravo dogodilo 1958. godine u “Vinči”. Nastradali su zbog sopstvene nepažnje, jer su uklonili sve kočnice s instrumenata.”

Na tu izjavu uslijedio je Hajdukovićev odgovor u istom nedeljniku (br. 1840 od 6. aprila 1986. godine).

- Tehnička rešenja za merenje nivoa teške vode u reaktoru bila su nesigurna. Bila je to jedna obična izbaždarena šipka koja se ručno postavljala na određeni nivo... I najzad, ostali smo bez pisača, odnosno bez automatske kontrole neutronskog fluksa i automatskog zaustavljanja reaktora u slučaju da krene u natkritični režim rada. Alarmni uređaji su, takođe, bili isključeni i to po nalogu rukovodilaca laboratorije, da ne bi dolazilo do eventualnog uznemiravanja i plašenja onih koji rade oko reaktora. Tako je miris ozona u vazduhu bio naša automatika - naveo je dodavši da je “svrha tog svedočenja da se sazna prava istina, da se iz nesreće izvuku pouke kako se nešto slično ne bi ponovilo”.

Goran Milašinović na pitanje da li je u “Vinči” postojao tajni projekat izrade jugoslovenske atomske bombe, je rekao da na to “nije lako odgovoriti”, ali da postoje određeni transkripti razgovora komunističkih rukovodilaca sa upravnikom “Vinče” Pavlom Savićem.

- Znamo da su postojali transkripti razgovora između Milovana Đilasa i Aleksandra Rankovića te Savića 1949. godine, u kome ga tjeraju da započne projekat izgradnje bombe u “Vinči”. On odbija i biva smijenjen. Rekao je u transkriptima: “Pravite, ali van 'Vinče', to je naučni institut” - rekao je Milašinović.

Da li se ozračivanje šestoro naučnika dogodilo dok su su se bavili izradom atomske bombe, danas niko sa sigurnošću ne može da kaže. Dio odgovora može da ponudi upravo Bjelogrlićev film, a moguće je i da sve i dalje ostane u domenu misterije. Sigurno je da će ovo ostvarenje ponovo probuditi interes domaće publike za još jedan bitan istorijski događaj na ovom prostoru.

Veliki prijatelj Srbije

Profesor Žorž Mate je nakon akcidenta ostao veliki prijatelj Srbije. Od 1958. godine nekoliko puta je boravio u Beogradu, gdje je učestvovao u razvoju onkologije. Redovno je dolazio u Klinički centar “Bežanijska kosa” kako bi liječio pacijente od kancera, a svoje usluge je odbijao da naplati.

Preminuo je 15. oktobra 2010. godine, na godišnjicu nesreće u “Vinči”.

Tito i dugme

Prva lančana reakcija na reaktoru u “Vinči” ostvarena je 30. aprila te 1958. godine, a već 17. maja reaktor u rad je pustio Josip Broz Tito.

- Na spomen-ploči je zapisano da je toga dana u 9 časova i 16 minuta postignuta lančana reakcija i to u njegovom prisustvu, što je bila jasna poruka da je u radu sa reaktorom, sa oko 200 kg urana, bila ostvarena i zaštita od zračenja. Ali, kako je kasnije potvrđeno - nije bilo tako: predsjednikov pritisak na dugme bio je simboličan, a zaštita operatera bila je daleko ispod tada dostignutog nivoa u svetu - zabilježeno je godinama kasnije u beogradskoj štampi.

Marko Miljković, istraživač u Institut ekonomskih nauka u Beogradu, za “Glas”: Bilo bi čudo da do nesreće nije došlo

U vrijeme akcidenta UDB-a i Savezna komisija za nuklearnu energiju, obe pod kontrolom Aleksandra Rankovića, strogo su vodile računa da informacije o ovom događaju ne procure u javnost, kaže za “Glas” istraživač iz Instituta ekonomskih nauka u Beogradu Marko Miljković.

Međutim, on ističe da su se domet i kapaciteti jugoslovenskih službi u suštini zaustavljali na granicama zemlje i da se, kada su francuski novinari, a preko njih i svjetska javnost, saznali o liječenju jugoslovenskih naučnika, pokušalo sa strategijom “kontrole štete”.

- Tako su oni pretvoreni u neku vrstu heroja razvoja zemlje i socijalizma, a jugoslovenska javnost je u narednim mesecima i godinama mogla da prati njihov oporavak, povremene susrete sa francuskim donorima koštane srži, venčanja, rađanje dece i druge značajne događaje iz njihovih života. Međutim, ozračeni naučnici su imali strogu zabranu da bilo šta o akcidentu komentarišu u javnosti, budući da je već sama nesreća predstavljala propagandni fijasko i udarac na pažljivo građenu sliku Jugoslavije kao zemlje koja je baštinila najbolje osobine i socijalizma i kapitalizma. Istovremeno, nesreća je kompromitovala i delimično razotkrila jugoslovenske planove o razvoju nuklearnog naoružanja, u najmanju ruku u pogledu realnih kapaciteta zemlje da ih sprovede u delo - priča Miljković.

Zanimljivo je, dodaje, da je Savezna komisija za nuklearnu energiju išla toliko daleko u kontroli tokova informacija u vezi sa akcidentom u Vinči, da je 1960. godine čak spriječila trojicu ozračenih naučnika, Stjepana Hajdukovića, Radojka Maksića i Draška Grujića, da prodaju svoje memoare Udruženju filmskih umjetnika Srbije, koje je u saradnji sa francuskim filmskim producentima planiralo da snimi film o akcidentu.

- Tada su ozračeni naučnici dobili i zvaničnu zabranu da pričaju o svom iskustvu bez dozvole Savezne komisije za nuklearnu energiju, a koliko je ta zabrana bila ozbiljno shvaćena govori i činjenica da je Hajduković tek posthumno objavio svoje viđenje događaja i kritiku tadašnjeg rukovodstva. Iako je 1976. godine ipak snimljen televizijski film “Ozračeni” u koprodukciji Radio-televizije Beograd i francuskog ORTF-a, tek će film “Lančana reakcija”, gotovo 65 godina posle akcidenta u Vinči, na sveobuhvatan način analizirati i predstaviti ove događaje - kaže Miljković.

On otkriva da je Savezna komisija za nuklearnu energiju, neposredno poslije akcidenta sprovela temeljnu analizu okolnosti i uzroka koji su doveli do nesreće, a rezultati ove istrage su bili u velikoj mjeri poražavajući.

- Već sama činjenica da je toga dana eksperimentom sa nuklearnim reaktorom upravljao student Života Vranić, koji je bio i jedina žrtva akcidenta, bez ikakvog nadzora starijih naučnika, govori da je čitav sistem rada u institutu bio u najmanju ruku problematičan. Ustanovljeno je i da nisu postojala nikakva uputstva za rad sa reaktorom, da je reaktorska soba bila otključana i da je praktično svako mogao da uđe u nju, da nije bio uključen nijedan alarmni sistem, kao i da mnogi instrumenti u reaktorskoj sobi nisu bili u potpunosti ispravni ili povezani. U takvim okolnostima zapravo bi bilo čudno da do nesreće nije došlo. Istovremeno su rezultati istrage ukazivali na potrebu da se sve aktivnosti u institutu obustave, barem dok se ne postave na solidne osnove. Naravno, to je bilo apsolutno neprihvatljivo, tako da se o događajima u vezi sa akcidentom glasno ćutalo, dok su svi problemi stavljeni “pod tepih”. Značaj jugoslovenskog nuklearnog projekta očigledno je bio veći od bilo kojih žrtava, što je i indirektna potvrda da je primarni cilj ipak bila atomska bomba - dodaje Miljković.

Na pitanje da li je akcident u Vinči bio svojevrsni Černobilj prije Černobilja, Miljković kaže da u izvjesnoj mjeri jeste.

- Iako su posledice katastrofe u Černobilju 1986. godine i akcidenta u Vinči 1958. godine u potpunosti neuporedive, zapanjujuće je da su scenariji ove dve nesreće u suštini veoma slični. U oba slučaja je bilo reči o nečemu što se smatralo rutinskim aktivnostima. U oba slučaja možemo da govorimo o nedostatku pažnje, nedovoljno obučenom osoblju i neadekvatnim (ili neispravnim) uređajima. U oba slučaja se o nesreći ćutalo sve dok francuski novinari, u slučaju Jugoslavije, i švedski naučnici u slučaju Sovjetskog Saveza, nisu obavestili svetsku javnost da je do nekakve nesreće došlo. Dakle, prvenstveno možemo da govorimo o sistemskim slabostima, nedostacima i problemima dva suštinski različita, ali dovoljno slična sistema, pre nego o bilo čijoj ličnoj odgovornosti. Konačno, nepostojanje razumevanja, volje ili mogućnosti da ovi problemi budu razrešeni, obe zemlje je doveo do kolapsa sistema sa posledicama koje se i danas osećaju, sistemskim problemima koji su makar delimično nasleđeni i poukama iz kojih se očigledno nije mnogo naučilo - ističe Miljković.

Kada je u pitanju ostvarenje koje bi u bioskope trebalo da stigne na jesen naredne godine, Miljković kaže da film svakako prati ovu istinitu i potresnu priču o samom akcidentu, istorijskim ličnostima koje su učestvovale u jugoslovenskom nuklearnom projektu, ozračenim naučnicima, ljekarima i francuskim donatorima koštane srži, ali i glavnim planovima razvoja jugoslovenskog nuklearnog programa.

- Međutim, film je umetničko delo, a ne istorijski dokument, tako da bi bilo pogrešno očekivati apsolutnu preciznost u svakom detalju. Kao stručni konsultant na pisanju scenarija za film “Lančana reakcija”, trudio sam se da istorijske činjenice o akcidentu, jugoslovenskom nuklearnom programu, ali i širi istorijski kontekst uklopim u priču o herojstvu i humanizmu koju su autori želeli da prikažu. Svakako je činjenica da je jedan od glavnih ciljeva jugoslovenskog nuklearnog programa tokom pedesetih godina dvadesetog veka bila proizvodnja atomske bombe. U tom širem procesu može se analizirati i takozvani akcident u Vinči 1958. godine, budući da je rad sa reaktorom i osvajanje odgovarajućih znanja i tehnologija bio preduslov za dalji razvoj i realizaciju jugoslovenskih vojnih i civilnih planova - zaključuje Miljković u razgovoru za “Glas”.

Miloš Vasiljević

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.