Dositej pokrenuo lavinu

Pored toga što me je uvela u tu problematiku, istovremeno mi je omogućila da slično proučavanje proširim na Bosnu i Hercegovinu, te se tako na odgovarajući način i obimom odazovem priređivačima zbornika, neke vrste spomenice profesora Dragoljuba Živojinovića, kome je Bosna i Hercegovina bila draga naučna oblast.

I ne samo to, bio je profesor-mentor na banjalučkom Univerzitetu, a pre toga se već pokazao kao stručnjak za istoriju Bosne i Hercegovine, učestvujući u naučnom skupu o Veleizdajničkom procesu u Banjaluci 1915 - 1916. godine. Novakovićeva "Srpska knjiga", sa zapisanim prodavcima i čitaocima, pokazuje kako je i pod osmanlijskom vlašću XIX veka, sa pojavom Austrije u slovenskom i prostoru novooslobođene Srbije Dositeja Obradovića i Vuka Stefanovića Karadžića, Bosna i Hercegovina podstakla ne samo pojavu knjige nego i njenu prodaju i pretplatu. U početku su i Dositej i Vuk naišli na različite prilike u Austriji i oslobođenoj Srbiji u odnosu na Bosnu i Hercegovinu, ne samo u vezi sa štampanjem i izdavanjem knjiga već i sa prodajom i pretplatom na njih.

Dok je kod Srba na habzburškoj strani po gradovima nicala društvena klasa sa nacionalnom osnovom i dovoljno razvijenom kulturom, zamecima kulturnog i političkog nacionalnog pokreta, dotle je kod Srba na osmanskoj feudalnoj strani u Bosni i Hercegovini izražen odnos socijalno-revolucionarnog seljaštva prema knjizi, do koje dolazi odlaskom za trgovinom u dalmatinske gradove, Trst i čak Beč, ili je pak donose učitelji, poreklom iz tih krajeva, koji otvaraju osnovne škole. I na jednoj i na drugoj strani crkva i sveštenstvo se u XIX veku, kao i u srednjem, predstavljaju kao zaštitnici narodne budućnosti i nacionalnog kulturnog i političkog razvoja, te tako svoj pečat udaraju i na knjigu i na štampanu reč.

Sve je, pa i knjiga, kod Srba u austrijskim i ugarskim krajevima kretalo od obrazovanih vladika, a u osmanlijskoj Bosni i Hercegovini od starih i obnavljanih manastira i izgrađenih crkava. U Ugarskoj, pravoslavni peštanski vladika Petar Petrović je u svojoj biblioteci imao 910 knjiga, od kojih je 384 bilo na francuskom jeziku. Učeni plemić Sava Tekelija posedovao je 5.246 knjiga, među kojima i celo izdanje francuske Velike enciklopedije. Tom obaveštenom svetu, kaže Milorad Ekmečić, moglo bi se "pridodati još desetak Srba toga vremena".

Počeci

Kupovina i pretplata u Bosni i Hercegovini prvih knjiga Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića bila je spora i retka, a nešto veća kod trgovaca iseljenika u dalmatinskim i primorskim gradovima. Tek kada su objavljena sabrana dela Dositeja Obradovića "Život i priključenije" (1833. godine) u četiri toma, od svakog je po nekoliko primeraka otišlo i u Sarajevo.

Za novo izdanje istog Dositejevog dela 1835. godine iz Bosne i Hercegovine su se pretplatili: u Sarajevu Teodor Ćirković, rodom iz Pljevlja, Tripko Pušavić iz sela Mioliča u plemenu Gacko, Hristofor Sumbulović iz varoši Mostara, gde je rođen i gde je bio nastavnik, i Hristofer Njinić, terzija iz Mostara, za sina Savu. Kupci u manastiru Žitomisliću, pored Hristofora Sumbulovića u Mostaru, bili su Serafim Šolnić (verovatno Šola), efimer u Mostaru, jeromonah postrižnik, rođen u Dalmaciji, Melentije Plavšić, jeromonah i postrižnik u Žitomisliću, isto rođen u Dalmaciji, Janićije Ilić, efimer u Mostaru, rodom iz Trebinja, a zatim jeromonah i pisar u manastiru Zavala u Popovu polju. U Zvorniku je knjigu kupio samo Teodosije Hristić, a u plemenu Zubci kod Trebinja Kuzmanov Danilović. Na sledeće delo Dositeja Obradovića, "Prvenac", koji je ponovo štampao Gligorije Vozarević u Beogradu 1836. godine, pretplatnici iz Sarajeva su bili: Luka Filipović, trgovac, Teodor Ćirković, trgovac, rođen u Hercegovini, i ponovo Tripko Puškarić, trgovac.

Važnost pretplate na Dositejeva dela za kulturno i nacionalno utemeljenje srpskog naroda proističe iz reči njegovih savremenika da on znanje i mudrost nije crpeo iz knjiga, već iz prirode i iskustva, koje je sticao u društvu najraznolikijih ljudi. On je težio da svom narodu prosvetom osigura večito blagostanje - to je bio cilj njegovog života i rada. Sam Dositej je govorio da bi njegov narod trebalo osloboditi i prosvetiti, i da će prosvećeni umeti sobom da upravlja i "sebi lako izabrati oblik vladavine". U vezi sa Dositejem i rezultatima njegovog nacionalnog rada, Nikola Antula je u "Bosanskoj vili" 1910. godine pisao da je "imao jako i razvijeno nacionalno osjećanje" i da se "diže pred svima ulascima koji je srpski narod ušao u moderno doba".

Kao i kod Dositeja, najbrojniji pretplatnici Danice, "zabavnika" Vuka Stefanovića Karadžića, čiji je prvi broj izašao 1826. godine, bili su hercegovački trgovci koji su se iselili u Dubrovnik. Osim ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagića, pretplatničku listu činili su: Jovan Vlajkov (dve knjige), Mijailo Jove Mičića, Jovo Simić, terzija, rodom iz Glasnica, Lazar Golić, rodom iz Mostara, Lazar Popović, rodom iz Crkvica, i Nikola Plelić, rodom iz Mostara. U samom Mostaru su pretplatnici bili Vidak Marković, za sina Ata, Dimitrije Lelek i Jeftan Ančić, za sina Gavra. Pretplatnici na poemu "Zorica" Simeona Milutinovića, koju je izdao Josif Milouk u Budimu 1827. godine, bila su dva zvornička trgovca: Teodosije Hrnjić i Stefan Milošević. Po tri pretplate na Vukovu "Danicu" 1834. godine plaćali su sarajevski trgovci Dimitrije Budimlić i Petar Besarović. Prenumerant na "Pjevanije crnogorsko i hercegovačko", što ga je 1837. godine sabrao i u Lajpcigu izradio Crnogorac Čubro Čijković, bio je Jovan Georgijević Sarajče. Jedini pretplatnik "Letopisa Matice srpske" 1845. godine u Sarajevu bio je Spiridon Rajković, trgovac. Srpsko učeno društvo iz Beograda poslalo je 1869. godine banjalučkoj Bogosloviji na poklon "Glasnik Srpskog učenog društva".

Stojan Novaković, koji se još 1900. godine, dakle prvi, bavio istraživanjem srpske štampe u DžIDž veku, beleži da je i u Bosnu i Hercegovinu između 1814. i 1881. godine stizala pretplatom štampana srpska knjiga. On pak ne beleži da je trošak štampanja Vukove "Pismenice serbskoga jezika po govoru prostoga naroda pisane", koja je izašla u Beču 1814. godine, platio Melentije Nikšić, svetonarodske Lavre arhimandrit, tadašnji nastojatelj manastira Fenika. Među pretplatnicima na deset knjiga bio je Jovan Savić, savetnik nahije zvorničke.

Na delo Tanasija Teodorovića "Istorija Rusije", koja je izašla u Beogradu 1837. godine, bilo je prenumeranata iz Zvornika i Sarajeva. Novaković samo napominje ljubitelje "Srpsko-dalmatinskog magazina" za leto 1840, koji je izdavao Teodor Petranović iz Zadra, iz Lijevna (šest), Mostara (dvanaest) i Sarajeva (22), što će se u ovom tekstu donekle dopuniti. Za "Istoriju vostočno-slavenskog bogosluženja i kirilskog književstva kod Slavena zapadne crkve", koju je napisao Aleksandar Stojačković i objavio u Novom Sadu 1847. godine, bila su iz Bosne dva upisnika iz Sutjeske. Na "Malu srpsku gramatiku" Đure Daničića, koja je u Beču štampana 1850. godine, pretplatnik iz Mostara bio je jedan pesnik. Drugi deo "Časova odgoja" Milana Đ. Milićevića (Beograd, 1859) u Zenici je prodat u 30 primeraka. Na Vukov "Praviteljstvujušči sovjet serbski" (Beč, 1860), u kojem su opisane najznačajnije bitke Prvog srpskog ustanka, i iz Bosne je bilo pretplatnika: katoličko sveštenstvo - šest, manastir Duži - pet, manastir Žitomislić - šest, i Mostar - sedamnaest. Prihod od knjige Emila Čakre, "Sloga u Zabavniku za godinu 1862." (Novi Sad, 1862), obećan je za sirotinju crnogorsko-hercegovačku zbog ondašnjeg ustanka, a upisnika je bilo iz Trebinja. Na knjigu Pere Radulovića "Bez oca i majke", koja je objavljena u Novom Sadu 1881, pretplatnici su se javili iz Bosanskog Broda i Sarajeva. S tim navodom, Novaković završava svoju naučnu raspravu o prodaji i pretplati srpske knjige, koju je u naše vreme obogatio njegov obrađivač Mihailo Vojvodić.

Političke teškoće

Osvrćući se na prenumerante na "Vukov Srpski rječnik" iz 1852. godine, Herta Kuna se oduševila objavljenim spiskom od 790, a bez posebnog opisa samo sa po šest pretplatnika iz Mostara i Sarajeva, što ona pravda teškoćama političkog karaktera (državne granice, osmanlijska politička vlast). Za Vukove prenumerante od 1815. do 1862. godine opširno se zainteresovao Golub Dobrašinović. Redajući ih po azbučnom redu, prvog je naveo arhimandrita Teodosija Stankovića, rodom iz Hercegovine, protosinđela konzistorije u Šibeniku i paroha u Vrlici, zatim su navedeni kaluđeri Silvester Vučković, rodom iz Bosne, jeromonah manastira Krupe i paroh zadarski, Spiridon Miloradović Aleksijević, rodom iz Hercegovine, jeromonah manastira Krke i paroh drniški, Teofilo Bošković iz Trebinja, Vasilj Predojević, isto iz Trebinja, Đorđe Lazarević iz Stoca, Jovan Dragojević iz Trebinja, Jovan Kovačević iz Mostara, Jovan Perini iz Mostara, Lazar Vuković iz Trebinja, Luka Ristić iz Trebinja, Mihailo Vuković iz Trebinja, Nikola Perin iz Mostara, Nikola Čero iz Trebinja, Trpko Mičić iz Mostara, u Mletcima Jovan Kujundžić, trgovac iz Livna, u Skradinu Dimitrije Bilogija, radnik iz Bosne, Simeun Serdić, trgovac iz Bosne, i u Šibeniku Lazar Stoisavljević, trgovac iz Hercegovine.

Na Karadžićev "Život i običaji naroda srpskog" (Beč, 1867) iz Banjaluke su se pretplatila 54, dok je u Beogradu to učinilo samo 38 lica. Za upis prenumeranata na to delo u Banjaluci i Bosanskoj Gradišci angažovao se Vasa Pelagić, tada profesor i upravitelj banjalučke Bogoslovije, dok je u Prijedoru i Majdanu (Starom) kod Sanskog Mosta to činio prota Nikola Begović, poznati sveštenik, nacionalni radnik i književnik u Karlovcu. Prenumeranti iz Banjaluke bili su: Vasa Pelagić, koji je za siromašne đake Bogoslovije pretplatio deset knjiga; Đorđe Delić, isto za bogoslove pet; Jovo Knežević, za sina Aleksu i kćerku Slavku dve i za siromašne učenike tri; Jovo Pišteljić, za sinove Savu i Nikolu dve; Petar Mitrović, pomoćnik u Bogosloviji, za sebe jednu i za siromašne učenike tri; prota Trifun Jungić, paroh banjalučki, dve; Vasa Jakšić, za sina Todora dve; Todor Pišteljić, za kćerku Ljeposavu; Jevta Adamović, Savo Surutka, Risto Spajić, Zita Đ. Janjić, Spasoje Babić, Jovo Okanović, Jovo Bilbija, Vaso Naumović, pop Simo Eraković; zatim učitelji osnovnih škola: Prokopije Trifunović, Todor Malešić, Risto Mitrinović, Dimitrije Jakšić, Nikola Nenadović, Lazar Knežić, Mihailo Ćurković, Savo Pišteljić i bogoslovi Mitar (Dušana) Vučkovac-Golubović i Jovo Klepić, što je ukupno 54 knjige. U odeljku pod Banjaluka zapisan je i trgovac Jovo S. Bilbija, a upisao ga je Kosta Ugrinić za jednu knjigu.

Prenumeranti u Gradišci su bili prota Stojan Ugrenović, učitelj Petar Ljubišić, Jovo Ljuboje, Božo Ljuboje, Simo Stefanović, Lazar Mostić, Simo Pišteljić, Aleksa Vuić, Stojan Stojnić, Ilija Čolaković, braća Luka i Vaso Savić, ukupno 11 knjiga.

U Majdanu su pretplatnici bili Pero Zurunić, braća Živković, Niko Jeftanović i učitelj Dionisije Marinković, ukupno četiri knjige. U Prijedoru su to Lazar Kovačević za dve knjige, Mile Stefanović, braća Vukić - dve, Pero Marić, Simo Šešlić, Simo Marinović, Tešo Antonović, Jovo Delić, Simo Popović, ukupno 11 knjiga.

Opisujući Banjaluku i Krajinu u XIX veku, banjalučki nastavnik, novinar i publicist Stojan Bijelić navodi da je video sva imena prenumeranata iz Banjaluke u ostavštini prenumeranta Jove Kneževića, uglednog banjalučkog trgovca, a video je još nekoliko starih knjiga u kojima su potpisivani i pretplatnici na te knjige.

Na "Psalme Davidove", izdate u Beču 1869. godine, pretplatilo se 38 banjalučkih Srba. Tako je srpska knjiga i pre osnivanja Srpske čitaonice u Banjaluci počela da stiže na velika vrata u ovaj grad. A u vezi sa Vukovom knjigom "Život i običaji naroda srpskog", Milan Karanović u svom radu "Banjalučani i Vukova knjiga", objavljenom u banjalučkom "Razvitku" 1938. godine, navodi da su imena prenumeranata, a bilo ih je 1.475 iz 93 mesta, odštampana po azbučnom redu mesta iz kojih su bili. Karanović kaže da osim Beograda, u kome se upisalo 36 pretplatnika, iz ostalih krajeva Srbije i Crne Gore nije bilo nikog, dok se iz Bosanske Krajine upisao 81 pretplatnik, a iz Hercegovine 34. Njih je sakupio tadašnji austrijski konzul u Trebinju i srpski književnik Vuk Vrčević, i to: u Trebinju četrnaest knjiga (on sâm dvanaest), u Mostaru trinaest, među kojima je bio vladika Prokopije, manastir Duži pet i Žitomislić dve knjige, a Banjaluka se kod dva sakupljača pretplatila na 55 knjiga.

Među srpskim izdanjima iz susednih slovenskih krajeva (na koje je više pretplata bilo u Hercegovini nego u Bosni), posebno mesto u razdoblju 1839/1840 - 1872. godine zauzima "Srpsko-dalmatinski magazin". Pokrenuo ga je Šibeničanin Božidar Petranović, a nastavilo nekoliko njegovih naslednika. Sâm pokretač magazina govorio je da mu je cilj "da pokrene rad na narodnom buđenju u Dalmaciji". Magazin je pored Dalmatinaca i doseljenika iz Bosne i Hercegovine imao i saradnika i pretplatnika iz cele Bosne i Hercegovine. I Dalmatinci i pretplatnici iz Hercegovine i Bosne ispoljavali su se kao nosioci progresa i zagovornici narodnosti i narodne knjige i jezika. Takav narodni život su po dolasku u Bosnu i Hercegovinu zagovarali urednici Magazina, Božidar i brat mu Stevan Petranović. Poznati sarajevski javni radnik i publicist Jovan Kršić u jednom svom napisu o Petranoviću kaže da "kulturni i politički interes budi u Sarajevu tek Bogoljub (Teofil) Petranović, kaluđer iz Drniša, koji je došao u Sarajevo 1863. godine za učitelja na tamošnjoj srpskoj gimnaziji". Među sarajevskim učenicima sprema revolucionarne borce za slobodu, za oslobođenje Bosne i Hercegovine od turske vladavine, upućujući ih u isto vreme na sakupljanje narodnih umotvorina. Sakupljači prenumeranata za "Srpsko-dalmatinski magazin" bili su zaista mnogi ugledni građani: Sava Kosanović, Spiridon Rajković, Leontije Radulović, Serafim Šolaja, Nićifor Dučić, Prokopije Čokorilo, Drago Glođa, Ilija Pavlović i drugi. Znatan broj pretplatnika bio je iz Mostara i Sarajeva. Poveli su ih već od prvog broja Dalmatinci koji su sveštenodejstvovali po ovdašnjim manastirima i gradovima. Bili su tu Serafim Šolaja, sfiler u Mostaru, pa Melentije Plavša, postrižnik u Žitomisliću. Već sledeće godine na Magazin su se pretplatili Mostarci - jeromonah i efimer Ananije Perin, za unuka, jeromonah i efimer Joanikije Ilić, rodom iz Trebinja. Bili su tu još "mudroslovenijši gospodina Njegova visokopreosveštenstva g. Aksenija brat učitelj alilodidaktičkog učenja i Poselat", zatim Jovan Govedarica, učenik, rodom iz Trebinja, i Gligorije, "učenik kod Njegovog veličanstva".

Krug pretplatnika Magazina iz Sarajeva je 1841. godine otvorilo sveštenstvo: visokosvešteni mitropolit Ambrosije, egzarh bosansko-dalmatinski Serafim Perasić, protosinđel Gavril Kačavenda i niži jeromonah Visarion Mihailović, jeromonah paroh Hristofor Spalić. Sledili su ih učitelji Vasilije Nikolajević i Aleksandar Ban, potom i trgovci: Manojlo Jeftanović, Hadži Ilija Spajić i Hristofor Nikolajević. Pravac širenja pretplatnika u Bosni širio se preko Livna, gde su članstvo poveli opet sveštenici i trgovci. Krug trgovaca se naročito proširio u Sarajevu. Socijalna struktura u svim mestima u kojima je bilo pretplatnika na "Srpsko-dalmatinski magazin" sve dok je izlazio (do 1872. godine) bila je slika ukupne socijalne intelektualne strukture bosansko-hercegovačkih gradova.

(Nastavak u sljedećem broju "Glasa plus")

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.