Zmijanjska nahija
Za vrijeme turske vladavine na južnoslovenskom i balkanskom prostoru od velike važnosti za očuvanje i opstojnost hrišćanstva bile su knežinske samouprave i vlaške, odnosno, stočarske nahije. Dobivši filuridžijski status, srpsko stanovništvo je razvijalo sopstveno "zakonopravo" i odnos naspram Turskog carstva i islamske civilizacije.
U njihovo pravo nije se dugo vremena moglo zadirati, tek su turske spahije mogle uz pomoć vojske da skrše ovakav status i da nametnu srpskom (vlaškom) stanovništvu timarsko-spahijski sistem koji je predstavljao ulaz u islamizaciju. Ovakvo stanje trajalo je sve do polovine XIX vijeka, sa odstupanjima, u zavisnosti od područja do područja.
Granice nahije
U okolini Banjaluke od davnina postoji narodno predanje i istorijski izvori o Zmijanjskoj nahiji, koja je predstavljala simbol otpora srpskog naroda turskoj zulumćariji. Međutim, kada se pregledaju radovi koji su se doticali dotične teritorije, prvo što zapada u oči jesu teškoće prilikom određivanja granice nahije Zmijanje.
Prvo, u istoriografiji se često poistovjećuje termin "župa" iz srednjeg vijeka sa terminom "nahija" iz turskog vremena. U administrativnoj podjeli Turske granice nahije su se mijenjale, i često se dešavalo da jedna nahija u razdoblju od pedesetak godina pripada pod jurisdikciju više sandžaka, dok se, na drugoj strani, dešavalo da jedna nahija spada pod jedan sandžak do kraja turske vladavine.
Naseljima i stanovništvom Zmijanja od rimskog, srednjovjekovnog do turskog i austrougarskog vremena, najviše su se bavili Vladislav Skarić, Milan Karanović, Petar Rađenović, Petar N. Gaković, Milan Vasić, Dragoljub Petrović, Miodrag Vulin, Miroslav Niškanović i Đorđe Mikić. Rezultati njihovog rada se istovremeno nadopunjuju i međusobno razlikuju.
Tragovi srpske kulture
Kako smo već pomenuli, nahija Zmijanje spadala je u red onih nahija u turskom upravnom sistemu koje su se karakterisale unutrašnjom, knežinsko-primićurskom autonomijom i velikim povlasticama hrišćanskog, odnosno srpskog stanovništva.
Uostalom, kao i druge bosanskokrajiške oblasti, i Zmijanje je bilo naseljavano etapnim migracija s istoka (Crna Gora, Hercegovina, Srbija, stara Raška oblast), te se veoma rano, već početkom XVI vijeka, javljaju tragovi srpske srednjovjekovne kulture u zapadnim dijelovima nekadašnjeg Bosanskog kraljevstva, a poslije sandžaka i pašaluka.
Turske vlasti su davanjem povlastica omogućavale dalje i intenzivnije naseljavanje i ukorjenjivanje Srba na prostoru sjeverozapadne i zapadne Bosne i, dalje, na području Vojne Krajine (sjeverna Dalmacija, Lika, Žumberak, Kordun, Banija i Slavonija).
Popis iz 1604.
Pošto nam ovdje nije cilj da studiozno razmatramo pitanje Zmijanjske nahije, osvrnućemo se samo na popis naselja prema opširnom popisu Bosanskog sandžaka iz 1604. godine.
Prema njemu, tada su postojala sljedeća naselja – Banjica sa mezrama Pljivinca, Ljubija, Zapolje, Močijovci i Dobro Polje, sa ukupno 54 baštine; Obrovac Selište imao je 15 kuća koje su plaćale po 280 akči i tri kuće koje su plaćale po 140 akči, sa ukupno 19 baština; Sokolovo Gornje se sačinjavalo od mezri - Ilova Gora, Dobro Polje, Čudesna, Cmavići, Dobrodol i Jelavica i imalo je 60 domaćinstava koja su plaćala po 280 akči i jedno domaćinstvo koje je plaćalo 300 akči, sa ukupno 61 baštinom; Kozica je imala osam kuća koje su plaćale po 280 akči, sa ukupno isto toliko baština; Malo Zmijanje je imalo 23 kuće koje su plaćale po 280 akči i jednu koja je plaćala 40 akči, sa ukupno 22 baštine; Ljiljanovac se sačinjavao od 18 baština; Dobrinja-Sirkobilje imala je 40 kuća koje su plaćale po 280 akči i pet kuća koje su plaćale po 40 akči, sa ukupno 43 baštine; Hmeljine su imale 60 kuća koje su plaćale po 280 akči, sa ukupno 29 baština; Gornje Šljivno imalo je 25 kuća, od kojih su 20 kuća plaćalo po 280 akči, a pet po 40 akči, sa ukupno 24 baštine; Bistrica je imala 26 kuća od kojih su 21 plaćale po 280 akči, dvije po 140 akči i tri kuće koje su plaćale po 40 akči; Kozarevo Selište prema popisu iz 1604. godine bilo je bez raje; Vučaj imao je 44 kuće, od kojih je 37 kuća plaćalo po 280 akči, a sedam po 140 akči, sa ukupno 42 baštine; Veliko Šljivno imalo je 31 kuću, sa ukupno 29 baština; Gornje i Donje Ratkovo imalo je 18 kuća koje su plaćale po 280 akči, sa ukupno isto toliko baština; polovina sela Grahorine sačinjavala se od 11 kuća koje su plaćale po 280 akči i dvije koje su plaćale po 40 akči, sa ukupno 13 baština; Rikavica je imala 23 kuće koje su plaćale po 280 akči i dvije kuće koje su plaćale po 40 akči, sa ukupno 28 baština; Crletina je imala pet kuća muslimana sa zeminom i dvije nemuslimana; polovina sela Grahorine davala je prihod od 450 akči; mezra Omaško Selište imala je sedam kuća koje su plaćale po 280 akči, sa šest baština; mezra Dubnica imala je 19 baštinika sa davanjem od 280 akči i jednim od 800 akči; mezra manastira Zalužje i Gomionica se sačinjavala od dvije baštine; mezra Čremošina sa prihodom od 500 akči; mezra Velika sa prihodom od 200 akči; mezra Studenica sa prihodom od 500 akči; mezra Poljice i Međugorje sa prihodom od 300 akči; mezre Brezije, Jasen i Vilovo Brdo sa prihodom od 90 akči; mezra Lugovina sa prihodom od 500 akči, navedeni su, pored ovih i panađur na Zmijanju, čije je prihod iznosio 500 akči i varoš tvrđave Zvečaj koja je imala 22 kuće koje su plaćale po 280 akči, sa 21 baštinom.
Uspomena
Što se tiče ove nahije, ona je nama, potomcima, ostala kao uspomena na otpor turskoj državi i na postojanje unutrašnjih (knežinskih) samouprava, kao što su bile sve do početka Prvog srpskog ustanka 1804. godine, knežina Karapandžića u Negotinskoj Krajini i knežina Raškovića u Novopazarskom sandžaku, odnosno Staroj Raškoj.
Goran Đuran, (Autor je arhivista-istraživač u Arhivu RS)
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
