Zapisi iz Arhiva Republike Srpske (4) - Banjaluka pod turskom vlašću (1527 - 1878)

Od tog vremena do danas Banjaluka nije mijenjala ime, sem jednog izuzetka - Erivansaraj. Odmah poslije osvajanja, Banjaluka se počela razvijati, sa ubrzanim tempom privrednog razvoja. Banjaluka je bila povezana putevima sa glavnim trgovačkim pravcima (Banjaluka - Sitnica - Jajce - Prusac - Travnik - Sarajevo; Banjaluka - Sitnica - Ključ; Banjaluka - Sitnica - Jajce - Prusac - Livno - Split; Banjaluka - Skender Vakuf (Kneževo) - Travnik; Banjaluka - Gradišnja i dalje u Posavinu; Banjaluka - Kozarac - Prijedor - Novi - Krupa - Bihać; Banjaluka - Prnjavor - Derventa - Brod i Banjaluka - Kotor Varoš - Tešanj). Banjaluka je, odmah iza Sarajeva, bila drugi trgovački grad u Bosni i Hercegovini. Pored Turaka trgovaca, od XVI vijeka trgovački zanat u Bosni i Banjaluci "kuju" i Jevreji. Uporedo sa razvojem, otpočela je i islamizacija, kao i doseljavanje sarajevskog i travničkog muslimanskog stanovništva.

Prve građevine

Među prvim građevinama u Banjaluci ubraja se Careva džamija ili Hunćarija, u čast sultana Sulejmana Zakonodavca (Elkanunija) (1520 - 1560), u gornjošeherskoj čaršiji; uništena je od strane austrijske vojske 1688, a obnovljena 1701. godine. Ubrzo, pored Gornjeg Šehera, počele su se razvijati i druge varoši, odnosno mahale. Vrhunac razvoja Banjaluka je doživjela kada je postala sjedište bosanskog beglerbegluka (pašaluka).

Dalji razvitak Banjaluke vezuje se za Sofi Mehmed-pašu. Dolaskom Ferhad-paše Sokolovića Banjaluka se počela još više razvijati. Godine 1580. godine postaje prvi beglerbeg Bosanskog pašaluka. Za njegovog vremena sagrađeno je 216 građevina javnog karaktera. Posebna uspomena na njega jeste džamija Ferhadija. U to vrijeme svaka je mahala imala svoju džamiju, tako da su nam poznate - Daudija, Medreska, Arnaudija (Tefterdarija), Hadži Osmanija, Simidija, Seferagina (Pećinska), Ajardi-pašina, Hadžibabina (Šarena) i Mehdibegova.

Već u XVII vijeku Banjaluka postaje razvijen grad. Sa sigurnošću se može reći da je tada imala 45 mahala, od kojih su najveće bile Ferhad-pašina i Saraj-mahala. Varoš je imala 3.700 kuća pokrivenih ćeramidom i šindrom. Pored toga, postojalo je 300 dućana. Od 1639. godine Banjaluka nije više bila sjedište bosanskog beglerbega, u upravnom pogledu bila je sjedište kapetana, a u administrativnom pogledu sjedište banjalučkog kadiluka.

Stanovništvo

Tačan broj stanovnika Banjaluke nemoguće je utvrditi; procjenjuje se između pet i petnaest hiljada stanovnika. Razlog nepouzdanih brojčanih pokazatelja jeste nedostatak savremenih popisa stanovništva, Turci nisu ni htjeli da imaju posla sa statistikom, nego isključivo sa porezima. Sedamnaesti vijek je vijek daljih austrijsko-turskih ratova, nije ni Banjaluka ostala pošteđena ratnih pustošenja - od 24. jula do iza 4. avgusta 1737. godine, vodila se velika bitka u samom gradu između Turaka i Austrijanaca.

Najistaknutija ličnost Banjaluke početkom XIX vijeka bio je Osman-beg Mustajbegović. Devetnaesti vijek je u istoriji ostao upamćen kao vijek brojnih ustanaka i buna; posebno je u tome prednjačila Bosanska Krajina. Nešto više vijesti o Banjaluci javlja se iz druge polovine XIX vijeka; tada je u njoj osnovana austrijska konzularna agencija koja je počela da radi 8. maja 1852. godine, a prvi konzularni agent je bio kapetan Aleksandar Milenković, koji je ostao na toj funkciji sve do smrti 1862. godine.

Trgovina i zanatstvo u Banjaluci počinju se brže razvijati od druge polovine XIX vijeka, a za razvoj sve se više zanimaju i stranci. Što se tiče administrativno-upravne podjele, Banjaluka je od 1851. godine postala sjedište vlasti koja je obuhvatala Banjaluku sa Prnjavorom i Kobašom, Derventu sa Brodom, Tešanj sa Žepčem, Dobojom i Gradiškom; iste godine izvršen je i popis stanovništva u Bosanskom pašaluku, te je prema njemu Banjaluka imala ove mahale i broj kuća u njima - Gazanferija, Kul, Mejdan, Potok, Stupnica, Suturlija, Hadži-Zulfikarova, Hadži-Kurtova, Hadžibeg-zadova, Džaferagina, Hunćarija, Tabaci, Pećina, Mehdibegova, Hadžibabina, Apardi-pašina, Daudija, Seferagina, Simidija, Tefterdarija, Pobrđe, Ferhadija, Pašićeva, Sijamija, Hadži-Omerova, Kalauzija, Herićeva, Mustaj-pašina, Šabanagina, Ilidža, Sofi Mehmed-pašina, Osman-pašina, Kalenderija, Hadži-Firuzova, Varoš, Kul-Cigani i Ciganluk. Banjaluka je prema tom popisu imala 1.126 kuća. Banjalučki kadiluk je imao 8.500 kuća sa oko 68.000 stanovnika, dok je banjalučka kajmakamija imala 152.752 stanovnika (69.266 pravoslavaca, 48.752 muslimana i 34.633 rimokatolika). Veće trgovačke firme u Banjaluci 1868. godine bile su - Jove Pišteljića, Riste i Jove Knežića, Jusufa Šibića, Đorđa Delića, S. L. Poljokana, Đorđa Uzanovića, Save Bilbije, Riste Vukića, Save Milića, Todora Pišteljića, Jove Milića, Save Surutke, Okanovića i Gerkovca, Hadži Muje Tatarića, Hadži Šaćira, Avde Skorupa, Jefte Masleše, Ibrahima Pličanina, Alije Pličanina i Hadži Alije Bojića. Iz ranijeg razdoblja poznatiji banjalučki trgovci bili su – Mustafa Čelebija Morić, Hadži Alija, Hadži Ibrahim Kučinjak, Hadži Mustafa, Hadži Ibrahim Taksić, Hadži Hasan, Jusuf Hadžimuharemović, Jusuf Čelebija, Ibrahim Čelebija Hasanović, Hadži Rizvan, Marko i Ivan Benlić, Antun i Stjepan Banić, Franjo Palinić (Palanić) i drugi.

Ulazak austrougarske vojske

Postojali su putopisci koji su šezdesetih godina XIX vijeka vidjeli Banjaluku kao grad sa 15.000 stanovnika, koji ima ruiniranu gradsku tvrđavu, dva drvena mosta preko Vrbasa, 40 džamija, jednog pravoslavnog i jednog katoličkog sveštenika, te dobre zanatlije. Sa sigurnošću se može reći da je Filip Pik držao pivaru u Banjaluci prije 1858. godine.

Neredi koji su potresali Bosnu i Hercegovinu, ali i Bosansku Krajinu i Banjaluku, dešavali su se i tokom druge polovine XIX vijeka. Sve je ostavilo uticaja i na hrišćansko stanovništvo Banjaluke i njene okoline. Za vrijeme "velike istočne krize" 1875 - 1878. godine, Banjaluka je ostala po strani. Međutim, prilikom ulaska austrijske vojske u banjalučku okolinu, u samom gradu je došlo do krvavih sukoba i terora prema osoblju austrijskog konzulata, ali i prema pravoslavnom, srpskom, stanovništvu, koje je tih dana doživjelo veliko razaranje i štetu. Na kraju, mnogi banjalučki begovi, kao i siromašni muslimani su ili streljani, ili zatočeni u banjalučki zatvor, ili su pak, odvedeni u starogradiški zatvor. Banjaluka se pretvorila u poprište egzekucije i hapšenja. Tako je grad na Vrbasu zakoračio iz turske u austrougarsku eru.

Mr Goran Đuran

(Autor je arhivista-istraživač u Arhivu RS)

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.