Zapisi iz Arhiva Republike Srpske (1) - Cvjetko, Milovan i Miloš Popović

Već sutradan poslije Sarajevskog atentata, čim puče glas da je Cvjetko jedan od sedmorice neposrednih atentatora, porodici više ne bijaše mjesta u Bosni. Uz pomoć prijatelja pređoše Drinu i stigoše u Beograd, ali se ni tamo ne skrasiše, već se sa srpskom vojskom zaputiše ka Solunu. Na tom slavnom putu zauvijek zastade Đuro, a Anka, noseći u stomaku kćerku Filisu, nastavi sa trojicom sinova do luke spasa. Iz Soluna otploviše do Korzike, u Ajačo, gdje Filisa ugleda svijet. Tek 1921. Anka sa djecom dođe u domovinu i, poslije dvogodišnjeg boravka u Beogradu i Tuzli, nastani se u Banjaluci. Nastupiše teške godine oskudice jer učiteljska penzija pokojnog Đure bijaše dovoljna tek za prehranu. Milovan i Miloš krenuše očevim stopama. Obojica su svestranošću i inteligencijom odskakali među budućim banjalučkim učiteljima. I zaista, kad se koju godinu kasnije nekoliko hiljada studenata beogradskog univerziteta upustilo u rješavanje Stanford-Benetovog testa, ispred Milovana stade samo jedan genijalni student matematike.

I Milovan i Miloš stizahu svuda. Milovan bijaše predsjednik osam od jedanaest sekcija na Učiteljskoj školi. Đački orkestar i hor nisu mogli bez njih, a đačke literarne nagrade kao da su bile njima namijenjene. Prisjetimo se, Đačka literarna sekcija "Skerlić" (kasnije "Petar Kočić") Učiteljske škole iznjedri i Branka Ćopića, Gojka Banovića, Slavka Mandića... Miloš je svirao violinu i klavir, komponovao, slikao, prevodio sa francuskog, govorio njemački. Svima bijaše jasno da se braća ne pripremaju za seoske učitelje već za nešto mnogo veće. Milovan je čak uživao poseban tretman. Samo se njegova obavezna đačka kapa mogla i smjela u večernjim satima vidjeti u prostorijama Šahovskog kluba "Balkan". Tu kapu on 1931, upisavši filozofiju u Beogradu, zamijeni jednom drugom, sasvim nalik jevrejskoj kipi, skrivajući tako ožiljke koje mu je ostavio gljivični favus iz godina korzikanskog izgnanstva. Uslijedi mu i primamljiva ponuda da u Beogradu školuje svoj izvanredan glas, ali je on snivao nešto drugo. Bi mu ukazana i počast da sa svojom đačkom kapom na glavi predvodi banjalučke šahiste u Zagrebu 1931, kada su se ovjenčali titulom prvaka Kraljevine.

Milovanu se desi i đačka ljubav. Počesto se viđao sa Lepom Perović, odlikašicom iz Učiteljske škole, kasnije drugom suprugom Koče Popovića. Kao sve đačke ljubavi, ni ova ne bi duga vijeka. Lepa prihvati ideje marksizma i naučnog socijalizma, a Milovan izraste u srčanog frankofila i jugoslovenskog nacionalistu, zbog čega, po Štrosmajeru, dobi nadimak Štros. I to ih razdvoji.

U Beogradu Milovan upoznaje Dragojlu Popović, lijepu Prijedorčanku, kćerku uglednog trgovca Milana, koja je 1931. kao odličan učenik završila gimnaziju u Banjaluci. Iskreno religiozan i sa snažnim nacionalnim osjećanjima, njen otac Milan, kojeg prozvaše "prijedorskim vladikom", i majka Mileva, predsjednik prijedorskog Kola srpskih sestara, odlučujuće su uticali na svoju djecu. Dragojla kao najbolji student završi Medicinski fakultet u Beogradu. Tamo pokreće nacionalističke "Studentske novine", koje finansira njen otac a uređuje njen brat Nikola, budući pravnik. Poslije njega list je uređivao Milovan. Imala je Dragojla još jednog brata, Radenka, koji se proslavi režiranjem filmova "Saša" i "Dve noći u jednom danu". Oko Dragojle se počinju okupljati nacionalno orijentisani studenti, a ona svesrdno prihvati ideje Ljotićevog "Zbora". Sa Milovanom je 1939. zaključila brak.

Nekako u to vrijeme Miloš, uplašen da neće s odličnim uspjehom završiti Učiteljsku školu, što bi mu zauvijek zatvorilo vrata filozofskog fakulteta, uz bratovljevu pomoć završi 1932. učiteljsku školu u Beogradu. Kasnije je sa desetkom diplomirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Milovan je 1937. na diplomskom dobio desetke iz pedagogike i narodne istorije, a devetke iz psihologije, logike i istorije filozofije.

Milovan je govorio francuski, služio se ruskim, pisao novinske članke, davao instrukcije imućnim studentima i tako finansirao svoje i bratove studije. Ovakve sposobnosti ne promakoše iskusnom oku Vladimira Ćorovića, rektora Beogradskog univerziteta. On Milovanu izdejstvova i englesku stipendiju, ali neki viši lični motivi, a možda i sama Dragojla, učiniše da se ovaj zahvali na primamljivoj ponudi.

Miloš krenu drugim putem. Početkom 1933. postade prvi sekretar Studentskog udruženja "Petar Kočić" u Beogradu, a 1935. sekretar Akcionog odbora stručnih studentskih udruženja, kojem je predsjedavao Veljko Vlahović. Iste godine ga univerzitetski disciplinski sud udalji sa univerziteta na godinu. Nakratko se vraća u Banjaluku, gdje aktivno djeluje u Klubu akademičara Banjaluke, društvu "Prijatelji prirode", Skautskom društvu, Savezu trezvenosti "Pobratimstvo"... Osnova on i Ženski pokret, u koji uključi i svoju majku Anku.

I Milovan je često u Banjaluci. Ključna je ličnost Udruženja nacionalnih akademičara, osnovanog uz blagoslov i podršku vlasti, a neposredno suprotstavljenog KAB-u. Blisko sarađuje sa advokatom Stevanom Moljevićem, a na pokretnoj izložbi "Protiv komunizma i bezbožništva", priređenoj u Banjaluci 2-6. januara 1938, drži uvodno slovo "O Kominterni i njenoj taktici". U isto vrijeme u Beogradu živi život bez predaha. Sarađuje u časopisu "Ideje" Miloša Crnjanskog, piše zapažene antikomunističke brošure, sudi fudbalske utakmice, organizuje šahovske turnire, drži predavanja, organizuje veliki skautski slet i mitinge ljotićevaca. Jednom prilikom, ispred samog Dvora, zbog toga ga premlati komunistička trojka. Službuje kao vaspitač u Domu Realne gimnazije "Kralj Aleksandar" u Beogradu, potom je pomoćni urednik "Narodne odbrane", sekretar Jugoslovenskog antimarksističkog komiteta, honorarni službenik Centralnog pres-biroa, službenik Ministarstva prosvjete te suplent Muške učiteljske škole u Beogradu. Konačno, januara 1941. dodijeljen je na rad Pedagoškom seminaru Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Političko neslaganje je polako, ali sigurno udaljavalo braću. Prema pisanom kazivanju njihove sestre Filise, braća su se znala u toku ljetnog raspusta naći u porodičnoj kući u Banjaluci, odigrati koju partiju šaha i bez riječi rastati.

Cvjetko kao srednjoškolski profesor radi u Pirotu, gdje se oženi gimnazijskom nastavnicom Jelenom, kćerkom glumca Dragiše Kostića, s kojom je stekao kćeri Branislavu (1924), Jelenu (1925) i Cvetu (1933) i sina Nenada (1926). Službu nastavlja predajući pedagogiju i francuski jezik u Beogradu, Požarevcu, Užicama, Jagodini, Svetozarevu i Beloj Crkvi. Bavi se aktivno šahom, osniva klubove u Beloj Crkvi i Jagodini, gdje je 1931. postade i načelnik opštine. Uoči rata postaje direktor Učiteljske škole u Skoplju, ali ga Bugari, prethodno mu otevši svu imovinu, protjeraše u Srbiju. U Beogradu je postavljen za direktora Učiteljske škole, a 1943. za načelnika za osnovnu nastavu pri Ministarstvu prosvjete i vjera u Beogradu. Rijetko karakteran i konzervativno vaspitan, i tada živi više nego skromno, pa čak djecu daje na prehranu kod prijatelja ili ih šalje u nadničenje. Po oslobođenju Beograda hapse ga komunističke vlasti, a iz zatvora ga iščupa niko drugi do akademik dr Vaso Čubrilović, sa kojim je upoznao memljive austrougarske kazamate u Melersdorfu i Zenici. Od 1946. pa do penzionisanja 1962. Cvjetko radi u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Autor je niza rasprava, članaka, knjiga i udžbenika. Umro je 7. juna 1980. u Sarajevu.

Milovan i Miloš imali su drugačije puteve. Zbog učešća u frakcijskim borbama Miloša 1940. isključiše iz banjalučke organizacije KPJ, ali ga ponovo primiše već iduće godine. Po partijskom zadatku on odlazi kao obavještajac u Podrinje u četnički Cerski odred, a potom stupa u Ozrenski partizanski odred. Krajem oktobra 1941. bio je svjedok pogibije narodnog heroja Peje Markovića, što ga je inspirisalo da spjeva antologijske stihove "Konjuh planinom". Život je okončao kod sela Zavajta na Sutjesci 24. maja 1943, kada ga je, po završetku vatrenog okršaja, ubio ranjeni njemački oficir.

Milovana zarobiše u Aprilskom ratu, ali on umaknu iz sarajevske kasarne, stiže do Beograda i počinje da piše za "Novo vreme". Zajedno sa brojnim intelektualcima, uglavnom profesorima beogradskog univerziteta, 1942. učestvuje u izradi Plana o oporavku zemlje, čiji su autori poslije rata od komunističkih vlasti proglašeni zločincima. Iste godine postaje upravnik kontroverznog Zavoda za prinudno vaspitavanje omladine u Smederevskoj Palanci, a njegova supruga dr Dragojla Ostojić-Popović upravnik ženskog dijela. Po raspuštanju Zavoda Milovan se priključi četničkom odredu slijepog kapetana Svetislava Bogićevića, u Kalabićevoj grupi, prebaci se u Bosnu, prođe kroz Rebrovac i Laktaše, a onda mu se izgubi svaki trag. Najbliža je istini pretpostavka da je poginuo u Lijevču, u borbama sa ustaškim jedinicama pod komandom generala Vladimira Metikoša, rođenog Banjalučanina.

Dragojla iz Beograda sa četničkim jedinicama stiže u Sloveniju, odakle 31. januara 1945. Momčilo Đujić otposla radiogram Draži Mihailoviću "Molim javite da li se tamo nalazi i gde Milovan Popović rodom iz Banjaluke. Bio je do septembra na radu u zavodu u Smederevskoj Palanci. Bio je ... u odredu kapetana Bogićevića u grupi Kalabića. Njegova žena Dragojla nalazi se kod nas i šalje mu pozdrav. Njemu treba omogućiti da sigurnim putem dođe k nama, jer nam je potreban". Đeneral Kalabiću odgovara 2. februara "... Ovde (u Bosni - primj. autora) se nalazi u Gardi kod Kalabića profesor Milovan Popović, rodom iz Banjaluke. Dostavili smo Vašu poruku".

Već 24. decembra 1944. dr Dragojli u Beogradu komunističke vlasti izrekoše smrtnu kaznu, a ona, poslije prebivanja po Di-Pi logorima u Eboliju i Kolonju, stiže u Ameriku, gdje uslijediše dvije godine borbe protiv zahtjeva jugoslovenskih vlasti za izručenje. U Americi još jednom završi medicinski fakultet i udade se za Hrvata Marka Pivca, predratnog člana Ljotićevog "Zbora". On 2002. objavi knjigu "Koraci u noći", u kojoj sama Dragojla napisa poglavlje o Zavodu u Smederevskoj Palanci. Dragojla je umrla 25. aprila 1998. u Milvokiju.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.