Ustaška uporišta pod Kozarom - Suhača (2): Svađali se čiju će vjeru nametnuti Srbima

Nakon uspostavljanja ustaške vlasti na prostoru tadašnjeg sreza Bosanski Novi, formirana je Šesta djelatna ustaška bojna jačine oko 900 ustaša. Većina njenih pripadnika bila je iz Bosanskog Novog i okolnih muslimanskih i hrvatskih sela.

Nakon što su ustaše naišle na dobar prijem u Suhači i okolnim muslimanskim selima te osnovali i učvrstili svoju organizaciju u njima, počeli su pritisci na komšije Srbe da pređu na rimokatoličanstvo ili islam. Čak je bilo nesuglasica između rimokatoličkih i muslimanskih vjerskih predstavnika, oko toga ko će više nametnuti svoju vjeru srpskom stanovništvu oko Suhače i šire: “Iz Blagaj Japre hodža Silić Ahmed zašao je u Vitasovce i počeo savjetovanje Srbima da ne prelaze u rimokatoličku vjeru, već da prime islam. Saznavši za ove pripreme hodže Silića fra Lujo i Bosiljko iz Šurkovca sa konjima je trčao pred hodžu da ga spriječi u njegovim nastojanjima, jer ovi Srbi treba da postanu katolici, na čemu su oni već uveliko radili.”        

Posljednjeg dana jula 1941. godine, kada se na ustanak protiv terora NDH dižu Srbi širom Bosanske Krajine, ustanički talas zapljusnuo je i srpska sela oko Bosanskog Novog.  Ustanku je prethodio pokušaj ustaša iz Blagaja da na prepad pohvataju i likvidiraju srpske seljake, koji su bili na prisilnom radu (kuluk), na putu Blagaj - Japra - Suhača - Agići. Srpski ustanici na području Bosanskog Novog bili su okruženi jakim ustaškim uporištima i morali su ratovati na više frontova. Veći dio ustanika prvog dana udario je prema Bosanskom Novom i komunikacijama Bosanski Novi - Otoka i Bosanski Novi - Budimlić Japra. Manje grupe ustanika djelovale su prema Dubovicima i Budimlić Japri. Na ova posljednja dva pravca ustanici sa bosansko-novskog sektora dejstvovali su zajedno sa ustanicima graničnih srezova Sanski Most i Bosanska Krupa.

Ustaničke grupe na pravcu Bosanski Novi - Budimlić Japra ubrzo su oslobodile sela Agići i Hozići i stigli do Suhače. Ipak, u Suhači su bile jake ustaške snage tako da nisu uspjeli osloboditi i ovo selo.  Skoro bez ikakvog vatrenog oružja ustanici su samo prvog i donekle drugog dana ustanka, 31. jula i 1. avgusta, pružili jači otpor ustašama. Ustašama na prostoru Bosanskog Novog već 2. avgusta stiže pojačanje iz Siska i Zagreba, tako da slabo naoružani i obučeni ustanici nisu mogli da zauzmu jača ustaška uporišta.

Već od 1. avgusta uslijedile su masovne likvidacije srpskog stanovništva oko Suhače i na čitavoj teritorije sreza Bosanski Novi. Suhača je bila centar zločina, jer su ustaše najčešće uhvaćene Srbe dovodili u to mjesto i tu ubijali. Preživjeli su nakon rata svjedočili o strašnim zločinima. Vujasin Stoja iz sela Sokolišta, supruga ubijenog Koste, posvjedočila je između ostalog: “Avgusta 1941. godine, prilikom pokolja, došle su ustaše (12 ustaša) i dovikivali su mog čovjeka. Rekli mu dignite bijeli barjačić i hajde potpiši se u Hoziće pa ne boj se ništa. Čovjek mi je otišao i poginuo (ubijen) je u Hozićima odmah uveče po dolasku. Ja sam vidjela svog čovjeka mrtvog. Našla sam ga gdje su ga pojeli psi (kerovi) i fino sam pola njega pokopala...”

Bilo je i slučajeva gdje su uhvaćeni i na pogubljenje povedeni Srbi hrabro prkosili muslimanskim ustašama. Kada su jednu grupu od oko trideset Srba doveli pred zgradu opštine u Suhači, naredili su im da viču “Živio Ante Pavelić!” Na to je jedan od Srba uzviknuo “Živio kralj Petar!” Domobran Sulejman Barjaktarević je odmah toga čovjeka udario. On se tu našao sa nekoliko domobrana: Duratović Hašimom, Selimagić Miralemom i Selmić Ahmetom. Potom je Barjaktarević sa ustašama odveo te Srbe “u pravcu škole u jedan gaj” i tamo ih pobili.

U Ilindanskom pokolju stradalo je 207 Srba iz sela u širem rejonu oko Suhače. To su sela koja su bila u sastavu ratne partizanske opštine Radomirovac: Radomirovac, Sokolište, Vitasovci, Trgovište, Miska Glava, Ravska, Jošava, Crna Rijeka, Maslovare, Suhača.  Pored ustaša sa područja Suhače i okolnih muslimanskih sela u pokolju su učestvovale i ustaše iz Bosanskog Novog, Ljubije i Budimlić Japre (srez Sanski Most – prim. autora).

Suhača je u zimu 1941 - 1942. godine, bila dio neprijateljske linije koja je štitila Ljubiju sa jedne strane od ustanika Podgrmeča. Sa druge strane štitila je pravac od Ljubije prema Bosanskom Novom od ustanika Potkozarja i Podgrmeča. Prvu liniju činili su sela: Suhača, Hozići, Agići, Budimlić Japra, Stari Majdan, Stara Rijeka i Briševo. Drugu liniju činila su sela: Suhača, Hozići, Agići, Ravska, Šurkovac, Volar, Čarakovo, Hambarine, Rizvanovići i Bišćani.

Zbog masovne podrške NDH i učešća u borbi protiv partizana stanovnici Ljubije i Suhače su početkom aprila upozoreni pismom od strane Štaba Prvog bataljona Drugog KNOP odreda. U prvoj rečenici se ukazuje na primjer sela Ravska Latin koje je “Naredbom ovog štaba zapaljeno”, a sva imovina oduzeta “u korist Narodnooslobodilačke partizanske vojske.” Pred kraj pisma su pozvani muslimani i Hrvati da priđu srpskim ustanicima, a ako nastave sa zlodjelima nad Srbima slijediće odmazda.

Na samom početku velike hrvatsko-njemačke ofanzive na Kozaru (10. jun 1942. godine), partizani su izveli snažan napad na Suhaču. U napadu su učestvovali Udarni (kozarski) bataljon Drugog KNOP odreda, Udarni (grmečki) bataljon Prvog KNOP odreda i jedna četa Prvog bataljona Drugog KNOP odreda. O žestini borbi za Suhaču svjedoče i riječi Mlađe Stanića, jednog od učesnika u toj borbi: “Napredovali smo do džamije. Još ne čujemo Grmečlije. Međutim, neprijatelj vrši jak pritisak sa jugoistočne strane. Istina, mi napadamo, ali je otpor neprijatelja vrlo jak. Dan je, oko 9 sati. Upali smo u džamiju da bismo odavde tukli. Jedni su se čak popeli na munaru, ali su se pod pritiskom vatre morali povući. Neprijatelj je upao u džamiju, pa smo morali bacati bombe i istjerati ga, a zatim smo i mi napustili džamiju. Borci Udarnog bataljona tukli su se prsa u prsa sa Nijemcima. Ovdje nije bilo drugog izlaza nego se boriti do kraja, jer bi nas u protivnom neprijatelj pohvatao žive.”

Nakon hrvatsko-njemačke ofanzive na Kozaru 1942. godine (10. jun - 18. jul), srpski partizani su iza ponoći 17/18. novembra iste godine, opet napali Suhaču i neprijateljski liniju na širokom području oko Suhače. Pripadnici Pete KNOU brigade su tokom 18. novembra do 18 časova zauzeli neprijateljske položaje Suhaču, Pivnicu, Tablu i veći dio Hozića Kamena. Nakon toga još se na Hozića Kamenu držala grupa ustaša u jačini 40-50 ljudi. To su bili pripadnici Šeste ustaške bojne i lokalne ustaše: “Iako opkoljeni i izloženi jakoj minobacačkoj vatri, ustaše su davale otpor sve do pada mraka, kada su i posljednji dijelovi ove jedinice bili praktično uništeni.” 

Pošto je Suhača bila utvrđena sa tri reda rovova i mnogim bunkerima, a muslimansko stanovništvo proustaški raspoloženo, Štab Pete KNOU brigade ovako je vidio rješenje za Suhaču: “Naše je mišljenje da se upotrijebi ovo domaće stanovništvo za zagrtanje ovih rovova kao i da se selo Suhača totalno popali, a preostalo stanovništvo da se protjera u Novi, to je stoga što je to mjesto gdje neprijatelj može smještati vojsku i u zimskim danima, a stanovništvo je neprijateljski raspoloženo prema nama.” Na osnovu analiziranih dokumenata za period januar - septembar 1944. godine, stiče se zaključak da je Suhača bila napuštena od ustaša, a vjerovatno i od značajnog broja stanovnika. Iako su napustili Suhaču, ustaše i legionari iz Suhače ušli su u formaciju nekog “bandita Noge” tj. “Nogine vojske” (Muslimanske zaštite) i nastavili su bespoštednu borbu na položajima oko Bosanskog Novog sa povremenim prodorima prema Suhači i okolnim srpskim selima. 

Odnos muslimanskih sela oko Suhače i Novog prema partizanima, bio je uglavnom neprijateljski do kraja rata.

(Nastavak u sljedećem izdanju “Glasa plus”)

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.