Ustaška uporišta pod Kozarom (1): Ubijani samo zato što su bili Srbi

Tokom Ilindanskog pokolja 1941. godine, a prema dokumentima NDH i njemačke vojske, na području ovog sreza likvidirano je oko 1.500 Srba. Ustaše iz Kozarca ubile su nekoliko stotina Srba i njihova tijela pokopali u grobnicu na lokalitetu Zajednice u blizini ovog mjesta. U izjavama svjedoka navodi se cifra od 300-350 ubijenih Srba na Zajednicama: “Početkom avgusta 1941. ustaše su zašle po svim našim okolnim srpskim selima i pokupili sve ljudstvo koje se nalazilo kod kuća, zatim sve Srbe iz Kozarca i zatvorili ih u jedan veliki mračni podrum, dok ih nisu nakupili oko 350. A onda su ih jednog podneva povezali i otjerali onako svezane na stanicu Kozarac. Oni su ove ljude htjeli otjerati nekud dalje, ali pošto to­g časa nije bilo voza, onda su ih zatvorili u jednu veliku štalu odakle su njih po 20 izvodili i na polju zvanom Zajednice na zvjerski način sjekirom poubijali.”  

Tačan broj stradalih Srba na Zajednicama vjerovatno neće nikad biti poznat. Stradali Srbi bili su iz sljedećih sela: Babići, Balte, Bistrica, Dera, Donji Garevci, Donji Orlovci, Lamovita, Garevci, Jaruge, Kamičani, Kozarac, Petrov Gaj, Trnopolje. Maksimalne procjene idu do oko 487 pobijenih i zakopanih Srba na ovom lokalitetu. Mnogi od zločinaca bili su komšije pobijenih Srba.

Ustaše iz Kozarca vršile su zločine i u srpskim selima koja su se nalazila nešto dalje od njihovog centra. Njemački kapetan Hengsberger zabilježio je 8. avgusta 1941. zatečeno stanje u selima od Kozaruše do Prijedora: “Skoro na svim kućama istaknuta je bijela zastava, jer su tako naredile ustaše, dok njihovi stanovnici moraju da nose bijele podveske oko ruke”. Riječ je o dijelu srpskog stanovništva, kako piše njemački kapetan, koje su obilježili, a onda ih i strijeljali, “i to samo zbog toga što su bili Srbi”. 

Ustanak srpskog stanovništva Prijedora i čitave Kozare, izazvan genocidom NDH, podudara se sa organizacijom i početkom ilindanskih pokolja u NDH. Iako se oružja, uglavnom hladnog, dohvatilo na hiljade srpskih seljaka, nije bilo osvete prema muslimanskom i hrvatskom stanovništvu. Tome su doprinijeli i ljudi koji su se stavili na čelo ustanka, u prvom redu Mladen Stojanović. Oni su pisali svojim poznanicima, viđenijim ljudima među muslimanima i Hrvatima, tražeći da oni utiču na svoje sunarodnike da ne učestvuju u istrebljenju srpskog stanovništva.

I zarobljenim neprijateljskim vojnicima držani su govori o potrebi zajedničke borbe protiv NDH i nacista te su ih partizani nakon toga puštali da idu kući. Tako je bilo i 2. januara 1942. Na pruzi Prijedor - Kozarac, zauzeta je čuvarnica i zarobljeno 16 vojnika i jedan civil - musliman. Vojnici su upoznati sa ciljevima borbe i oslobođeni. Ipak, ovakva taktika nije privukla muslimane i Hrvate masovnije u redove srpskih partizana, iako su na njihovom čelu bili komunisti, među kojima je bilo pripadnika svih naroda sa tih prostora. 

Borbe oko Kozarca nastavljene su i tokom februara i marta 1942. Naredba o drugom napadu na Kozarac stigla je 14. marta. U napad se krenulo dan kasnije. Otpor ustaša u Kozarcu bio je očajnički. Najžilavije su se držali u zgradi mjesne škole i zidanim kućama. Morala je djelovati i partizanska artiljerija - minobacači. Konačno, Kozarac je oslobođen 18. marta 1942. Izvjestan broj zarobljenih ustaša, njih oko dvadeset, osuđeno je na smrt. Od toga broja njih sedam je odvedeno u selo Božiće i pred narodom streljano. Većina preživjelih neprijateljskih vojnika je pošteđena.  

U dijelu poslijeratne literature preuveličavano je raspoloženje muslimana Kozarca prema partizanima: “Brojno muslimansko stanovništvo sa oduševljenjem je dočekalo dolazak boraca narodnooslobodilačke vojske”. Svjedočanstva komunista, boraca i civila tokom i nakon rata, međutim, bacaju drugačije svjetlo na odnos muslimana Kozarca prema ustanicima. Sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru Branko Babič, Slovenac, poslao je izvještaj Operativnom štabu za Bosansku Krajinu o situaciji nakon neprijateljske ofanzive na Kozaru i tada je napisao: “Nastala je opšta pljačka u srpskim selima oko Kozare. Čak građevni materijal kupe muslimani iz Kozarca”.  I srpski civili zarobljeni na Kozari tokom ofanzive, a dok su bili sprovođeni kroz Kozarac do logora na području Prijedora, napadani su od pripadnika muslimanskog stanovništva: “Kroz Kozarac su na zbjegove naroda, nakon ofanzive, sa prozora svojih kuća sipali vruću vodu na narod”.

Godinu kasnije, u Kozarcu je 1943. formirana “Redžina milicija”, nazvana tako po Redži Osmanoviću koji je oko sebe okupio nekoliko stotina muslimana Kozarca i okoline. Tokom 1944. ona će ojačati i postati udarna formacija za borbu protiv partizana i izvršenje zločina nad srpskim stanovništvom: “Redžo Osmanović osnovao je tokom okupacije u Kozarcu svoju posebnu grupu koja je brojala oko 80 ljudi i vršila je pljačke, te uopšte terorisala srpsko stanovništvo prijedorskog sreza, sve po njegovom naređenju”.

Na osnovu drugih dokumenata i svjedočanstava može se zaključiti da je Redžina milicija brojala znatno više ljudi. Tako npr. u izvještaju Štaba kozarske grupe odreda od 15. avgusta 1944. navodi se da se u Prijedoru nalazi oko 150 milicionera “Redžine Kozaračke milicije”. 

Glavni napad u kom je oslobođeno samo mjesto Kozarac izveden je 9. jula 1944. Premda akcija nije počela baš najbolje, zbog dobro utvrđenih ustaša i ranog otkrivanja partizanskog napada, komandant 2. bataljona, 11. krajiške kozarske brigade Đuro Vučenović Busen uspio je ubijediti komandanta brigade Žarka Zgonjanina da nastavi borbu iako je bio dan. O svemu tome, nakon rata, svjedočio je Đuro Vučenović Busen: “Na moj prijedlog da napad počne odmah, iako je dan, oko 14 časova, komandant brigade mi je rekao da potcjenjujem neprijatelja. Očekivao je jači otpor, kao i prošlog puta kada napad nije uspio. Ipak je poslije dužeg razmišljanja odobrio da počne napad. U međuvremenu sam izdao zapovijest i komandiru 2. čete. Znajući da se u Kozarcu nalaze samo ustaše koje su bile poznate po zlodjelima i upornosti u borbi protiv partizana, usmeno sam saopštio komandirima da ne želim zarobljenih neprijateljskih vojnika. Bila je to samovoljna odluka, ali sam zaključio da se drugačije sa kozaračkim ustašama ne može postupiti”.

Poslijeratna vlast je nekako uspjela da umiri stanje u Kozarcu, ali je cijena za to bila primoravanje preživjelih Srba da ćute o svojim stradalnicima. Čak su kažnjavani Srbi kojima su stradali članovi porodice, a koji su makar i psovkom prema članovima porodica muslimanskih ustaša iskalili svoju tugu i bijes. Tako je Jelena (prezime nečitko) proglašena “velikosrpkinjom” zbog psovanja majke supruzi ubijenog ustaše Hasana Hase Mujagića.

Veliki broj kozaračkih ustaša je poginuo tokom rata ili su streljani pred kraj rata i po oslobođenju. Sve do 1947. godine oko Kozarca su postojale ustaške grupe, koje su se skrivale od jugoslovenske vojske i civilnih vlasti.  (Nastavak u sljedećem broju)

Piše: Boris Radaković, istoričar u Muzeju revolucije na Kozari

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.