Posljedice austrougarske kolonizacije BiH
Krajem 19. i početkom 20. vijeka, na izdisaju Osmanskog carstva, Srbija je imala planove za širenje svoje teritorije, a bilo je prirodno da jedan smjer ide i u pravcu BiH. No, BiH je bila i u planovima Austrougarske monarhije, koje je ona i ostvarila okupacijom 1878. i, konačno, aneksijom 1908.
Na Berlinskom kongresu 1878. velike sile su Austrougarskoj dale saglasnost za okupaciju BiH, ali je aneksija, izvedena bez njihove saglasnosti, kršila taj međunarodni ugovor. Tako se BiH, u vrijeme kada su se hrišćanski dijelovi Osmanskog carstva oslobađali od Turaka i stvarali samostalne države, našla u rukama drugog okupatora, Austrougarske, postavši njena kolonija od 7. oktobra 1908. Austrougarska je 25. članom Berlinskog ugovora dobila mandat za okupaciju BiH 28. juna 1878. Nizom zakona je učvršćivana vlast okupatora i obezbjeđivana eksploatacija zemlje.
Prekretnica
Austrougarska okupacija BiH značila je istorijsku prekretnicu u političkom, privrednom i kulturnom smislu. Brojne promjene sporo su se razvijale, a bile su jače izražene u gradu i pogodovale su gornjim slojevima društva. Socijalni problemi seljaštva su ostali neriješeni, kao i agrarno pitanje, čime je okupaciona uprava pogoršavala položaj seljaka, kao pripadnika najbrojnije društvene kategorije u BiH. Ovo prisajedinjenje BiH Austrougarskoj izazvalo je niz protesta u srpskoj prestonici Beogradu, koji su kulminirali osnivanjem nacionalnog pokreta "Narodna odbrana" i spremanjem dobrovoljaca za odbranu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, iz kojeg će se kasnije izdvojiti organizacija "Ujedinjenje ili smrt". Srbija je strahovala od učvršćivanja Austrougarske na Balkanu i uviđala je da na taj način gubi teritoriju u BiH, koja je trebalo da postane dio velikosrpske države. Aneksiona kriza u Beogradu je trajala oko šest mjeseci, da bi se ugasila izjavom srpske vlade 31. marta 1909.
Povodom aneksione krize oglašavale su se i velike sile. Rusija je predlagala održavanje konferencije na kojoj bi se riješilo ovo pitanje, značajno za Evropu, a posebno za Balkan. No, kriza je riješena tako što je Austrougarska platila odštetu Osmanskom carstvu, pod čijim suverenitetom je do tada bila BiH, a intervencija Rusije je spriječena njemačkim prijetnjama. Aneksiona kriza je u srpskom narodu izazvala jače osjećanje nacionalne svijesti, a porastao je i međunarodni ugled Srbije. Poslije aneksione krize Srbija je pravce svog širenja usmjerila na jug, sklopivši Balkanski savez protiv Osmanskog carstva, koji će otpočeti Balkanske ratove. Aneksija BiH značila je skoro siguran sukob Srbije, koja je postala balkanska vodeća sila, i Austrougarske, koja je imala pretenzije na Balkan. Austrougarska okupaciona politika u BiH bila je jedan od uzroka Prvog svjetskog rata.
Ulazak austrougarskih trupa u BiH dugo je pripreman, još prije 1878, navodno radi poboljšanja socijalnog stanja u zemlji. To poboljšanje, odnosno pravu sliku okupacione politike, najbolje opisuje austrougarska kolonizaciona politika u BiH, koja je počela desetak godina prije okupacije, 1869, kada je osnovan trapiski samostan "Marija Zvijezda", u okolini Banjaluke.
Značaj
Austrougarska okupacija BiH bila je veoma značajna za modernizaciju zemlje jer su kolonisti sa sobom donosili tekovine evropske civilizacije, pa se naročito unaprijedio seoski život. Iako su kolonisti najčešće bili seljaci, veliki broj ih se nalazio u činovničkoj službi u gradovima. Kolonije su imale i vojnu dužnost. Upravo su u njima formirane najvjernije dobrovoljačke čete. BiH je bila u nadležnosti Ministarstva finansija u Beču, čije je odluke sprovodila Zemaljska vlada u Sarajevu, a od 1910. imala je i svoj Ustav.
Narod u BiH je, u godinama Balkanskih ratova, bio iscrpljen posljedicama vladavine Benjamina Kalaja, austrougarskog ministra finansija, koja je donijela niz mjera koje nisu odgovarale širokim narodnim masama, a prvenstveno srpskom dijelu stanovništva. Neke od njih su zabrana upotrebe nacionalnih imena i nametanje bosanske nacije i bosanskog jezika, što je posebno teško padalo Srbima u BiH. Sve ovo dovelo je do većeg razvoja srpskog nacionalnog pokreta u BiH.
Kolonizacionu politiku Austrougarske oštro je napadala domaća opozicija. Do značajnog preokreta u kolonizacionoj politici došlo je 1910, kada je stvoren Bosanski sabor, a vlada je morala obećati da će raspoloživo erarno zemljište dodjeljivati domaćim porodicama bez zemlje. Međutim, prema predstojniku banjalučkog okruga iz 1910, kolonizacija je i dalje vršena, prvenstveno na teritorije postojećih kolonija, a kolonisti su kupovali zemlju, čija je cijena porasla.
Razlike
Okupaciona politika u BiH je produbila socijalne i političke razlike između sela i grada te dovela do vjerske diferencijacije. Privredne i socijalne prilike u BiH bile su otežane i okupacionom kolonizacionom politikom - naseljavanjem stranaca iz Njemačke, Mađarske, Češke, Slovačke, Ukrajine, Italije, Poljske i Austrije. U dolinama rijeka nastajale su vojne stanice i razvijala se vojna naselja, koja su brojala i do 400 kolonista vojnika. Austrougarska kolonizacija u BiH vezana je za privredna, socijalno-politička i nacionalno-politička pitanja, jer je naseljavanje stranaca uticalo na prenaseljenost nekih dijelova BiH, na mijenjanje privredne strukture i privrednih djelatnosti. Kolonizacija je imala da posluži sprečavanju svakog pokušaja nacionalno-političkog ustanka Srba ili muslimana u BiH, što je postizano naseljavanjem stranaca u oblasti sa homogenom strukturom stanovništva. Kolonizacija je imala nacionalno-politički cilj, što se vidi iz područja na kojima je najviše vršena kolonizacija. To su bila mjesta sa većinskim srpskim stanovništvom. Glavne tačke naseljavanja kolonista bile su sjeverozapadna Bosna i kotari Gradiška, Banjaluka i Prnjavor, zatim sjeveroistočna Bosna oko Dervente, Bijeljine i Zvornika, kao i Hercegovina oko Konjica. Sjeverozapadna Bosna je bila pogodna za kolonizaciju zbog izobilja poljoprivredno neiskorišćene zemlje.
Marijana Todorović-Bilić
(Autor je profesor istorije)
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
