Parlamentarizovanje poslanika i bana (II)
Pod lupu govorne kritike u Saboru dr Nikola Stojanović je stavio i vladu Bosne i Hercegovine. Govoreći da bi “bosanska vlada trebalo da bude izvršilac narodnih želja i zahtjeva”, on je smatrao da je zbog “postojećih zakonskih ograničenja, naziv vlade bio jedna ironija”. Imao je u vidu to, što je vlada bila “filijala ili prekurista dviju firmi, koje su gotovo postavljane jedna do druge i podređene zakonski četiri do pet raznih instanci”.
Prilagođavanje
Pozivajući se na podjelu francuskog socijaliste Garta socijalnih zakona na tri principa, Stojanović je isticao da se ti zakoni “ne bi mogli nigdje zgodnije primijeniti do u Bosni i Hercegovini, posebno princip imitacije jednog upravnog sistema koji je vladao u Austrougarskoj”. Tome je doprinosilo to što je “Bosna i Hercegovina imala narod koji je bio navikao da živi u vječitoj ponekad tihoj, ponekad otvorenoj opoziciji i vječitoj borbi sa vladajućim sistemom.”
Iako je habzburška dinastija “bila poznata po vrlini adaptacije i prilagođavanja zemljama i narodima s raznim običajima”, kompromis između vlade i naroda sprečavale su austrijska i ugarska vlada, “jer nisu imale sposobnosti asimilacije sem u svojim zemljama”. “Periodično pomračenje pravde u odnosima Bosne i Hercegovine sa Austrougarskom”, po Stojanoviću je “moralo da povuče i periodično nepovjerenje s jedne strane vladara u dobru volju naroda, a s druge strane naroda u snagu i dobru volju krune”.
Govoreći o Saboru i poslanicima, Stojanović je rekao da su “poslanici Bosanskog sabora bili primorani da prilikom debate o budžetu... da pred vladom kažu svoje želje i zahtjeve, kako bi ona kasnije podupirala svojim rezultatima”. Pri tome je smatrao da su poslanici “željeli da njihova otadžbina bude moderna ekonomski i kulturno napredna država, a ne ono što je bila neka Vojna Krajina”. Zbog potrebe mirnog razvitka poslanici su bili “protiv svake avanturističke politike, a zbog održavanja “sopstvene rase” bili su “protivnici germanizacije”, “radi očuvanja ekonomskog napretka”, bili su protivnici “dotadašnje eksploatacije slabijih od jačih”.
Prevaziđenost austrougarske politike
Stojanović je posebno istakao prevaziđenost austrougarske politike. U vezi sa tim je naglasio “da austrougarski upravnici nisu zapazili nastup nekoliko promena u politici i u javnom životu kod svih evropskih naroda”, da se “na sve strane politika vodila na drugi način”, držeći da su tako “i u Monarhiji morali da budu i drugi politički metodi”.
Imajući u vidu da se “u razvijenoj javnosti nigdje nije trpjela trulost”, govorio je Stojanović, da se “osvajanje narodnih srca vršilo mnogo lakše i mnogo uspješnije dobrom unutrašnjom upravom nego raznim titulama i korupcijom”.
Polazeći od toga da će demokratska Austrija i Ugarska, koja je upravo bila na putu demokratizma, “moći bolje razumjeti svoje rođene interese”, Stojanović je “apelovao na njihovu humanost, iako ona u politici vrlo rijetko igra neku ulogu”, napominjući “da je njihov interes i dobro da shvate da Bosni i Hercegovini pruže mogućnost, da se samostalno kulturno i ekonomski razvije, na koji način ona može da imponuje, a njihova industrija ima veći i sigurniji broj potrošača”.
Apelovao je austrijskoj i ugarskoj vladi, u Sarajevu ostavi po mogućnosti slobodne ruke, da ona zaista postane bosansko-hercegovačka vlada, kako joj i naslov glasi. A sama bosanska vlada bi trebalo, u prvom redu, da pazi na to da narod dođe u što bolje ekonomsko i kulturno stanje, da više nego do tada pazi na finansijsku polarizaciju nego na političku tiraniju.
Bosna u Evropi
U vezi sa ulaskom Bosne u Evropu, Stojanović je apelovao na sve one koji su taj ulazak ozbiljno željeli, da se zalažu za to da svi bosanskohercegovački zakoni i institucije “dobiju vid modernosti i jednoobraznosti, da odgovaraju duhu modernog svijeta, a ne zastarjelim pogledima staleške ukočenosti i vjerske nesnošljivosti.” Pri svemu tome morala je u prvom redu “podloga” biti “zaštita radnog naroda”, jer je “jedino tako mogla otadžbina biti radna i napredna”. Samo vlada koja bi pošla tim putem mogla je steći “potpuno povjerenje”.
Stojanović je, i pored priznanja da je postojeće “ustavno stanje Bosne i Hercegovine bilo nešto bolje nego prethodno apsolutističko”, iako su ostali isti osnovni principi uprave, smatrao da se bez njihove promjene može teško razviti pravo i iskreno povjerenje prema vladi, koje je bilo prvi uslov napretka u svakoj zemlji. On je smatrao da bi se međusobno povjerenje popravilo kad bi vlada promijenila osnovne principe uprave i kada se riječ vladinovac ne bi smatrala kao “uvreda časti” i kada bi se u upravu uključio što veći broj domaćih ljudi, kojih je u političkoj strukturi bilo malo.
S druge strane je tražio da se, i pored dovoljne političke i kulturne važnosti na osnovu geografskog položaja, shvati uloga Bosne i Hercegovine mnogo ozbiljnije nego što je shvaćena do tada. Zapovjednički je nastupio pred “svim sinovima Bosne i Hercegovine bez razlike vjere da iskorjenjuju međusobno nepovjerenje, da se oslobode malovaroških pogleda i praznih teorija, da shvate narod i njegove potrebe da on želi umjesto praznih riječi praktične uspjehe i umjesto deklamacije o ljubavi realan rad za svoje interese”.
Ističući da su poslanici “morali biti izraz narodne volje, a vlada izvršilac narodnih zastupnika”, Stojanović je smatrao, iako je “djelokrug poslanika bio mali”, a “njihov zadatak velik”, da su “morali svoj narod da iz orijentalne zasukanosti uvedu u prosvijećenu Evropu”, da “svoju vladu učine u prvom redu vladom, pa tek onda modernom parlamentarnom vladom”. I pored ogromnih teškoća naroda na prosperitetnom “putu”, on je “tvrdo vjerovao u uspjeh, vjerujući u snagu svoje rase i sposobnost svoga naroda”. Tvrdo je vjerovao u poslanički budući zajednički rad, polazeći od prvog manifestovanja takvog rada prilikom stvaranja “Prve rezolucije” na početku zasjedanja Sabora. Isticao je, da “nije bilo strateških niti vjerskih pitanja”, koja su mogla biti preča od “patriotskih interesa”. Tada je tražio od vlade da “ne ometa rad poslanika, da vodi jedan i jedini obzir prema Bosni i Hercegovini, da štedi i razvija narodnu snagu u ekonomskom i kulturnom pogledu naroda”.
Nemogući zakoni
U tome je cilju tražio da se sklone “prosto nemogući Zakoni iz 1879. i 1880. godine”, koji su bili “prva i zadnja tačka zakopčavanja puta” koji je Bosni i Hercegovini “osiguravao geografski položaj i darovitost zemlje”. Njenu intelektualnu darovitost, političku i državnu mudrost najjače je ispoljio u Bosanskom saboru upravo poslanik Nikola Stojanović, što je pokazao i u brojnim tekstovima po novinama, časopisima, a i knjigama. Ispoljavao je pri svemu onu intelektualnu snagu koja je vodila rezultatima za koje se zalagao, onu srpsku politiku koja je na Bosnu i Hercegovinu gledala političkim, nacionalnim i državnim očima, razlikujući se od muslimanskih poslanika sa pogledima na Bosnu sa klasnim interesima, i od hrvatskih, među kojima dominiraju vjerski pogledi na Bosnu i Hercegovinu i njena identifikacija sa zapadnim političkim katolicizmom.
I u riječima i u djelima bio je Nikola Stojanović veći prijatelj Austrije nego što su bili svi bosanskohercegovački državnici njegovog vremena, pa čak i od austrougarskih državnika u Beču i Pešti, koji nisu htjeli ni da vide srpsku istinu izgovorenu u Saboru za pravdu i pravednost. Rezultat je te nepravde poznat: Raspad!
Prof. dr Đorđe Mikić, Autor je profesor na Filozofskom fakultetu u Banjaluci
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
