Parlamentarizovanje poslanika i bana (I)
Meni je postalo posebno zadovoljstvo opisivati delatnost pripadnika prve univerzitetske generacije Srba u BiH koja se početkom XX veka pojavila na političkoj i kulturnoj sceni. Ta posebnost je naročito izražena prema piscu, pravniku za kojeg pravnici i ne znaju, istoričaru kojeg istoričari-naučnici vrlo malo koriste, a jedva obrađuju - dr Nikoli Stojanoviću.
On nije samo istoričar pisac, već je i njen stvaralac, počevši od Bečkog pravnog fakulteta, uredništva srpskog opozicionog lista “Dubrovnik” u Dubrovniku 1905-1906, osnivača u rodnom Mostaru lista “Narod” 1907, jedinog pravnog opozicionog glasila za vreme Austrije, članstva u privremenom Odboru Srpske narodne organizacije u Sarajevu 1907-1908, poslanika banjalučkog okruga za gradiški srez u Bosanskom saboru 1910-1914, osnivača i člana Jugoslovenskog odbora 1914-1918, sekretara za BiH na Konferenciji mira 1918-1919. godine do imenovanog bana Vrbaske banovine.
Ni gospodar, ni kmet
Kao pravnik u bespravnoj i oskudnoj pravnoj službi u BiH, mogao se opredeliti za državnu službu i za njene prednosti, ili za rad u narodu i opozicionarstvo državi i njenoj vlasti.
Znajući dobro šta u njegovoj rodnoj Hercegovini znači biti gospodar i kmet, on se nije opredelio ni na jednu stranu, već za misiju pomirenja gospodara i kmeta i podizanje ekonomsko i kulturno svoga naroda.
Ova njegova misija se od 1990. do danas našla pred nama, njegovim naslednicima, posle rušenja dela države koju su njegova generacija i on stvorili i izgradili. Kao što se pred poslanikom Nikolom Stojanovićem našla prelomna situacija u BiH, kada austrougarske okupacione vlasti polaze u ustavnu 1908/1910, tako se pred nama, dosadašnjoj generaciji, našla nasilna situacija urušavanja dotadašnje Jugoslavije, građanski rat i okupacioni mir, na osnovu kojeg se ponovo uređuje bosanskohercegovačko državnopravno pitanje i dvadesetak godina govori o novom donošenju ustava.
Stojanovićeve reči u bosanskohercegovačkom Saboru su istorijske za savremenu generaciju i za sve potonje generacije.
Stojanović kaže da su Srbi u BiH smatrali politiku kao “krčioca prosvjetnog i privrednog napretka narodnog”, da kod njih “nikada nije bilo praznog politiziranja” i da je Sabor bosanskohercegovački samo kao “tribina za te konkretne zadatke i za velikonacionalnu propagandu”.
Stojeći za poslaničkom govornicom u Saboru, i pred austrougarskim oružnicima i vlastima, Stojanović je u svojoj priči pošao od velike istorijske istine o njenoj vekovnoj okupaciji, za koju je rekao da su “BiH bile uvijek razbojište raznih vjerskih struja i razbojište između Istoka i Zapada”.
Zalažući se za jednaka prava BiH sa drugim pokrajinama Monarhije posle ukidanja turskog suvereniteta nad njom, i proširenja austrougarskog, proklamovanjem aneksije i ustavnosti 1918. godine, Stojanović je govorio da više nije bilo “razloga za različito pravo” pokrajina “u odnosu na druge pokrajine Monarhije”. On je u ostavljanju okupacionih zakona iz 1879. i 1880. video pokazivanje “nesposobnosti” obeju vlada, i austrijske i ugarske. Zalagao se za “održavanje istorijske poznate individualnosti BiH, dok se ne postigne samoopredeljenje, i da se tada debatuje o njenoj daljoj budućnosti”.
Spoljašnost i suština
Kritikujući Kalajev režim, on je istakao da je on u BiH “inicirao sistem kome je glavno bilo spoljašnost, a stvarna sadržina ništa”, jer je bilo zidano bez temelja. Ta spoljašnost trebalo je da pokaže svetu “kako je BiH lijepa”. Otac ovoga sistema, Kalaj, bio je “organizator”, a BiH je prevashodno trebala “reformatora”, pa tek onda organizatora, jer se “za reformom osjećala potreba na svakom koraku, označenom jednom piramidalnom politikom, upravo jednom politikom”. Kada je bosanska uprava odustajala od principa Kalajevog sistema, ona je govorila da je “odstupila od starog sistema” i da “podržava Kalajev sistem, što je naročito kod Srba budilo neprijatno raspoloženje, za koje su se u svoje vrijeme imale riječi - spomenulo se, ne povratilo se!”.
Boreći se protiv starog a za novo, Stojanović je govorio da bi “priznanje u Saboru, i na jednoj i na drugoj strani da se griješilo”, moglo da bude “prvi pravi korak popravljanju”, a da su se obe strane uputile u stare pogreške - vlada “vječitim isticanjem da podržava stari sistem, da je ustav samo jedna forma, u kojoj će obući stari režim”, a poslanici, “što je kod njih prošlost igrala veliku ulogu”.
Stojanović je isticao da “jedan narod, koji je htio da napreduje i da drži korak sa drugim evropskim narodima, mora da izostavi pitanje prošlosti”. U tom pravcu je uprava do tada svojim principima “podijeli pa vladaj” i “stvarnim neznanjem” posmatrala izvesna pitanja, koja su “svima bila zajednička” i “specifično nacionalnog ili socijalno-vjerskog gledišta”. Njemu je “čuvanje svoje vjere i poštovanje tuđe bio znak kulture...” Smatrao je da cilj njih poslanika i njihove vlade “treba da bude stvaranje tvrđava kulture i slobode, zasnovane na vjerskoj ravnopravnosti”, i “stvaranje slobode građana koja će stvarati jaku i kulturnu državu”.
Stvaranje države
Stojanović je stvaranje države zasnovao na snazi i pameti. Po njemu je isticanje “istorijsko-državnog prava imalo manje smisla” od toga koliko je čovek imao snage, koja se nije mogla dobiti u podeljenosti. U vezi sa pameću, on je govorio da su samo “prosvijećeni umovi jednog naroda mogli imati široke koncepcije, veliku ideju”, a da se one i “ne treba da unose u narod prije nego dođe vrijeme”. Po njemu su tada “svi morali u prvom redu raditi na utvrđivanju i proširivanju tadašnje ustavne autonomije koja je u nekoliko postojala”, a da se “slobodni građani slobodne BiH slobodno izraze kasnije, da li žele postati članovi koje veće države ili veće skupine”.
On je to zvao “realna politika”. Za to nije bilo potrebno “pokušavati i tražiti drugi put od onoga jednog puta koji je utrla borba predstavnika autonomija BiH”, imajući u vidu borbu Srba i muslimana za versku autonomiju. Njemu je ići drugim putem značilo prevideti svoje osobite principe, zbog susreta Istoka i Zapada. Pri tome mu je “najsigurnija bila evolucija”, jer se njome nije unosila pometnja u “veliko jugoslovensko pitanje”, nego se “uvodio jedan novi faktor, koji je znao sam u sebi savladati različite struje, savladati jake vjerske i nacionalne osjećaje za interese ujedinjene”.
S tim ciljem je nabrojao zadatke: čuvanje istorijsko-političke individualnosti tadašnje autonomije, održavanje kulturne zajednice sa ostalim Srbima i Jugoslovenima i sudelovanje u stvaranju i razvoju odlika srpske i jugoslovenske kulture. Na tome putu su veleizdajnički procesi i aneksiona kriza pokazali da se Srbi ne daju omesti.
“Mogao se prema vremenu menjati metod, ali cilj nikako”, govorio je Stojanović. Ukazao je da na “putu prema cilju potpuna autonomija BiH - čeka puno truda, usled konzervativnosti i moralnosti narodnog elementa”. Zato je smatrao da je na pomenutom putu bilo “najpotrebnije - podizanje naroda, seljaka, građana”, da će “potpuna autonomija BiH biti korisna za one koji žele federaciju država u Austrougarskoj, jer ona znači početak ove federacije i za one koji žele trijalizam. Jer je ona značila njegov začetak.
Tadašnja autonomija se jedva mogla nazvati imenom autonomija”. Stojanović je smatrao da bi još jedan razlog morao da natera Austrougarsku da da BiH “istinsku autonomiju - čuvanje istorijske političke individualnosti”, kako njena spoljna politika ne bi dobila “osvajački karakter”, što se izričito protivilo narodnoj volji.
Prof. dr Đorđe Mikić, Autor je profesor na Filozofskom fakultetu u Banjaluci
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
