Interes naroda iznad politike
Svetozar Marković je bio uticajni srpski socijalistički mislilac, političar i publicista, osnivač radikalnog socijalističkog pokreta, najvećeg javnog pokreta u Srbiji DžIDž vijeka. Izdavao je "Radenik", prvi socijalistički list na Balkanu.
Rođen je u selu Rgotini kod Zaječara 21. septembra 1846. godine u službeničkoj porodici. Marković je bio žestoki kritičar velikosrpske politike i pionir ideje Balkanske federacije. Odbacio je "istorijsko pravo", odnosno obnovu Dušanovog carstva, kao osnovu rješenja srpskog pitanja. Govorio je da bi pokušaj obnavljanja ove srednjovjekovne države, koja i nije bila samo srpska i na čijem prostoru su se odigrali ireverzibilni istorijski procesi, učinili Srbiju na spoljnom planu osvajačkom, a unutra vojno-policijskom državom. Marković je utemeljio federalizam kao konstantu srpske ljevice, kao alternativu velikodržavnoj ideologiji zasnovanoj na "istorijskom pravu". On je takođe odbacio klerikalnu tradiciju kao osnovu za jedinstvo srpskog naroda, povlači liniju razdvajanja sa desnim populizmom.
Srpske obmane i zatvor
Gimnaziju je učio u Kragujevcu i Beogradu, godine 1863. U Beogradu je započeo studije tehnike, koje je kasnije nastavio u Petrogradu kao stipendista srpske vlade. U Petrogradu je bio uključen u rad ruskih revolucionarnih kružoka. Kasnije je prešao da studira u Cirih, u Švajcarskoj, gdje je počeo da proučava naučni socijalizam. Kao veoma mlad počeo je da se bavi publicistikom. Zbog članka "Srpske obmane", objavljenog u novosadskoj "Zastavi" izgubio je stipendiju, pošto je u ovom napisu napao cijeli državni sistem u Srbiji, a posebno birokratiju. Ostavši bez sredstava, vratio se u Srbiju, a 1. juna 1871. godine pokrenuo je "Radenik", prvi socijalistički list u Srbiji i na Balkanu. "Radenik" izlazi dvije godine, a potom je 1873. u Kragujevcu izdavao list "Javnost". Zbog napada na vlast, godine 1874. osuđen je na devet mjeseci zatvora, iz kojeg je izašao teško narušenog zdravlja. Ubrzo ga je, u 29. godini pokosila tuberkuloza. Preminuo je 1875. godine u Trstu.
Kritika velikosrpske politike
Svetozar Marković je u svojim djelima prvi put, i to kritički, upotrijebio izraz velika Srbija. Velikosrpsku politiku kneza Mihajla smatrao je ništavnom, jer su protiv nje bile neodoljive prepone. Prva i najjača prepona je bila nezavisna Crna Gora, koja je imala iste pretenzije na Hercegovinu, Bosnu i Staru Srbiju kao i Srbija, i koja je jasno težila da osnuje sasvim nezavisnu srpsku državu. Druga snažna prepona je bila bosanska vlastela sa njenim davnašnjim pravima. Marković je vjerovao da je nemoguće dobiti Bosnu mirnim putem ukoliko se vlasteli ne ujamče njena starinska prava, što bi značilo ostaviti bosansku raju u ropstvu. Dobiti Bosnu ratom, znači uništiti domaću aristokratiju, a kad bi se raja oslobodila od ropstva, "da li bi se ona slagala da dođe pod srpske pandure, kapetane i ostale gospodare?" Marković je smatrao da opasnost poduhvata velike Srbije leži u činjenici da srpski narod živi izmiješan sa drugim narodima, bez jasno određenih geografskih i etnografskih granica, tako da bi morao "uzeti ulogu osvajača" prema susjedima.
On je smatrao da svaka nacija treba u svom političkom i društvenom životu da bude samostalna, da ne bude potčinjena nijednoj drugoj naciji. Posebno je smatrao štetnim ujedinjenje srpskih zemalja pozivanjem na Dušanovo carstvo, jer su Srbi njegovog vremena živjeli u četiri države (Austrija, Turska, Srbija i Crna Gora) čija se istorijska prava "teško mogu uskladiti". Umjesto toga, Marković predlaže stvaranje Balkanske federacije, odnosno saveza srpskog naroda sa drugim balkanskim i južnoslovenskim narodima. Marković naglašava da bi nova srpska država, nastala osvajanjem, po nuždi postala vojnopolicijska i snagu bi trošila u odbrani od spoljnih neprijatelja. Marković ocjenjuje da ideja velike Srbije ide u prilog politici koja teži da u zemlji utvrdi neograničenu moć dinastije Obrenović. On je ovu "veliku misao" smatrao izgovorom za zanemarivanje daleko važnijih unutrašnjih pitanja Kneževine Srbije, upozoravajući da se revolucionarna ideja o jedinstvu srpskog naroda pretvorila u ideju štetnu po narodne interese.
Narod iznad partije
Iz veoma obimnog teorijskog rada o konceptu partije ističemo neke principe, koji su opštevažeći za sve partije, a ne samo socijalističke:
- U svakoj zemlji vlada jedna partija.
- Ako je ta partija došla na vladu voljom narodnom to samo znači da narod ima vere da će ga partija odvesti k cilju.
- Ta vera traje samo dotle dok se narod činjenicama ne uveri u protivnosti. Inače ne bi postojale ni bune ni revolucije.
Ovim posljednjim principom Svetozar Marković se svrstava u retke teoretičare socijalizma koji su isticali mogućnost buna i revolucija naroda i protiv socijalističke partije. Po njemu, interes naroda je iznad interesa partije.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
