Banjaluka za vrijeme Drugog svjetskog rata
Drugi svjetski rat predstavlja veoma burno i mračno doba i za grad i za njegovo stanovništvo. Za vrijeme i poslije puča 27. marta 1941. godine dolazi do velikih manifestacija, kako u Banjaluci, tako i u drugim gradovima.
U tim prelomnim vremenima dolazi do učestalih sastanaka komunističkih vođa sa predstavnicima građanskih stranaka. Među silnim dešavanjima treba istaći istupanje potpukovnika Bogoslava Davida Mažuranića, ratnog komandanta 90. pješadijskog puka; poslije proglašenja Nezavisne Države Hrvatske, oficir Prve dobrovoljačke divizije u Dobrudži u sastavu Ruskog korpusa, izvršio je samoubistvo jer nije htio da ode u njemačko zarobljeništvo.
Napad
Njemački napad na Jugoslaviju zatekao je Vrbasku banovinu nepripremljenu. Banjaluka je bila izložena bombardovanjima iz dana u dan.
Prvo veće bombardovanje centra grada desilo se 9. aprila. U tom vrtlogu, na inicijativu Vlatka Mačeka održan je sastanak predstavnika građanskih stranaka na kome je izabran "Građanski odbor" od po deset Srba, muslimana i Hrvata. Zamišljeno je bilo da ovaj organ bude nosilac vlasti u ratnim uslovima u Banjaluci.
Međutim, slab je bio i politički i vojnički otpor. Posljednji vojni otpor u Bosanskoj Krajini pružio je IV bataljon Škole za rezervne oficire iz Maribora 14. aprila kod Mrkonjić Grada. Među pitomcima bataljona bili su i banjalučki đaci - Branko Ćopić, Boro Gaćeša, Stojan Gnjatović, Đorđe Maran, Grujo Novaković, Mladen Sabljić i drugi.
Ustaška vlast
Ustaški stožernik Viktor Gutić došao je u Banjaluku 17. aprila 1941. i organizovao vlast. Ustaški stožer za Bosansku Hrvatsku trebalo je da bude državni organ sa stožernikom veoma širokih ovlašćenja na čelu.
Odmah po njegovom dolasku u grad na Vrbasu otpočeo je lov na Srbe i Jevreje. Prema zvaničnoj politici, Banjaluka je trebalo da bude glavni grad NDH.
Naredbom Ante Pavelića od 29. aprila 1941. godine u Banjaluku se 1. maja preselilo Potpredsjedništvo Vlade sa Osmanbegom Kulenovićem na čelu. Postojala su dva planirana naziva za grad - Luka i Antingrad. Međutim, vremenom dolazi do sukobljavanja između Hrvata i muslimana, što je kulminiralo donošenjem "Rezolucije banjalučkih muslimana" od 12. novembra 1941. godine, koja je bila odgovor muslimana protiv ustaških zločina nad Srbima.
Najtragičniji dan
U najtragičnije dane Banjaluke spada 7. februar 1942. godine, kada je satnija Druge poglavnikove tjelesne bojne pod komandom ustaškog natporučnika Josipa Mišlova i učestvovanje bivšeg franjevca Miroslava Filipovića izvršila pokolj Srba rudara u rudniku Rakovac i nedužnog srpskog stanovništva u selima Drakulić, Motike i Šargovac. Za istoriju grada značajne su i Prva i Druga banjalučka operacija, kada su vođene operacije za oslobođenje grada.
Prva je započela u noći između 31. decembra 1943. i 1. januara 1944. godine sa glavninom Petog udarnog korpusa. U toku borbe oslobođeno je 207 zatvorenika okružnog zatvora Crne kuće.
Druga banjalučka operacija vođena je od 18. do 28. decembra 1944. godine. Tada je oslobođen skoro čitav grad, izuzev tvrđave Kastel. Poslije povlačenja partizanskih jedinica grad je napustilo i pet hiljada stanovnika. U toku posljednje dvije godine rata grad je bombardovan od strane savezničke avijacije - 6. aprila 1944. godine, 29. i 31. maja 1944. godine, 26. i 27. septembra 1944. godine, te 9. februara 1945. godine i 15. marta 1945. godine.
Poslije povlačenja jedinica Narodnooslobodilačke vojske u Drugoj banjalučkoj operaciji komandu je preuzeo domobranski general Vladimir Metikoš, komandant Banjalučkog pothvatnog zdruga. Po naredbi pomenutog zdruga novoobrazovani Ured obće narodne obrane započeo je 15. oktobra 1944. godine da izgrađuje sistem rovova, žičanih prepreka i bunkera oko cijelog grada. Veliki župan Velike župe Sana i Luka je 25. februara 1945. godine obrazovao Obranbeni odbor za grad Banjaluku. Ali, dan sloma NDH se neminovno približavao.
Otpor
Drugi svjetski rat je ostao u istoriji upamćen kao doba totalnog uništenja. Ali, na sreću ovdašnjeg naroda bilo je pojedinaca koji su svojom aktivnošću pružili ogroman otpor okupacionim vlastima - Uroš Bogunović Roca, Hasan Brkić, Mahmut Bušatlija, Rudolf Čajavec, Zdravko Čelar, Avdo Ćuk, Miloš Dujić, Stevan Dukić, Ljubica Gerovac, Husein Hodžić, Mahmut Ibrahimpašić, Ante Jakić, Ismet Kapetanović, Osman Karabegović, Franjo Kluz, Boško Karalić, Drago Lang, Milan Ličina, Rade Ličina, Šefket Maglajlić, Miloš Mamić, Veselin Masleša, Cvijo Mazalica, Drago Mažar, Ivica Mažar, Josip Šoša Mažar, Slobodan Danko Mitrov, Grujo Novaković, Vid Nježić, Stjepan Pipo Pavlić, Branko Popović, Đuro Pucar Stari, Dobrivoje Radosavljević, Dragutin Karlo Rojc, Fadil Šerić, Velimir Stojnić, Ranko Šipka, Milorad Umljenović, Slaviša Vajner i Rada Vranješević.
Goran Đuran, autor je arhivista-istraživač u Arhivu RS
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
