Banjaluka - okupacija i oslobođenje (7): Posljednje povlačenjei konačno oslobođenje
Zbog dvostruke ugroženosti od devet hiljada vojnika kontraofanzivnih snaga, i to borbene grupe "Rudno", koja se kretala iz pravca Doboja i borbene grupe "Panvic", koja se kretala od Gradiške, naređeno je da Peti korpus napusti Banjaluku (koju je držao desetak dana) i da pritom evakuiše sav ratni plijen, što je i učinjeno 27. septembra 1944.
Ostaje otvoreno pitanje koliko je civila napustilo Banjaluku, što uključenjem u partizanske redove, što napuštanjem grada prilikom povlačenja Petog korpusa. Oslanjajući se na više memoarskih i autorskih mišljenja, možemo s određenom rezervom pretpostaviti da se Petom korpusu priključilo oko hiljadu Banjalučana, dok je grad prilikom povlačenja napustilo najmanje hiljadu civila, s tim da određene procjene govore o više hiljada ljudi.
Propali planovi
U ovoj operaciji četnici su ostali po strani, izuzev redovnih sukoba sa partizanima na teritoriji koju su smatrali svojom. Ipak, neosporna je njihova pojačana politička aktivnost. Komunistička obavještajna grupa "DID", infiltrirana u domobranstvo, u jednom izvještaju s početka septembra tvrdi da su na sastanku u Rebrovcu krajem avgusta 1944. četnički komandanti, predvođeni Lazarom Tešanovićem, iscrtali plan da oni uđu prije partizanskog napada u Banjaluku, pri čemu bi im Nijemci, uz podršku jednog dijela domobranstva na čelu sa potpukovnikom Dragutinom Miletićem, predali vlast. Ovaj plan je ostao nerealizovan zbog siline napada Petog korpusa i zbog toga što su Nijemci 4. oktobra 1944. godine praktično napustili Banjaluku, prepustivši je nesmetanoj strahovladi ustaških snaga. Dalji istorijat četnika obilježen je borbama protiv partizana u široj okolini Banjaluke, povlačenjem u proljeće 1945. godine, te zarobljavanjem ili stradanjem većine njihovih komandanata.
Sablasna zima 1945. godine
Posljedice Druge operacije za Banjaluku su bile višestruke. U borbama je uništena komunikaciona infrastruktura, vodovod, te proizvodnja i prenos električne energije. Iz grada se na oslobođenu teritoriju povuklo i nekoliko stotina službenika, stručnjaka i kvalifikovane radne snage. Na primjer, otišlo je cjelokupno osoblje Zdravstvenog stočarskog zavoda, dok je ljudstvo Livnice "Jelšingrad" spalo na 58 zaposlenih. Prestao je da radi i rudnik Rakovac, što je preko zime otežalo proizvodnju toplotne energije. Vladala je nestašica hrane, benzina i drugih potrepština. Prilike u Banjaluci odavale su sablasan utisak mrtvog grada, čije je uže jezgro opasano bodljikavom žicom, koja se sa istočne strane protezala od današnjeg "Zelenog mosta" na jugu do Bojića hana na sjeveru, a sa zapadne linijom tranzitnog puta. Zona iza bodljikave žice, van dometa civilnih organa vlasti, prepuštena je teroru ustaških bandi koje su pljačkale i ubijale nedužno civilno stanovništvo. Pored ustaša, gradom su harale glad i zarazne bolesti.
Završne operacije
Period nakon Druge banjalučke operacije obilježen je postepenim ali sigurnim sunovratom osovinske ratne mašinerije. U oktobru je oslobođen Beograd, a 22. istog mjeseca, Peti korpus je zauzeo Travnik. Tom prilikom poginuo je komandant 4. krajiške divizije Josip Šoša Mažar. Oko nove 1945. godine uslijedila je operacija "Lavina", kojom su okupacijsko-kvislinške formacije uspjele za kratko vrijeme povratiti Travnik, kojeg je Peti korpus ponovo osvojio 19. februara. U svrhu sprečavanja proboja Grupe armija "E" Vermahta iz Grčke, preko Sandžaka i Sarajeva dolinom Bosne na sjever, Peti korpus je bio stalno angažovan na srednjobosanskom ratištu. Zbog takve situacije partizani nisu ozbiljnije ugrožavali Banjaluku.
U završnim operacijama, koje su predvodile četiri jugoslovenske armije, 2. armija pod komandom Koče Popovića probila je front u donjem Podrinju, gdje je bila angažovana od početka godine, da bi se preko sjeverne Bosne zaputila u pravcu Bosanske Krajine. Štab Petog korpusa naredio je 15. aprila 4. diviziji, koja se nalazila u oslobođenom Sarajevu u svojstvu posade, da se zaputi ka Banjaluci. Putovala je vozom do Visokog, a zatim usiljenim maršem preko Jajca i Mrkonjić Grada, da bi 21. aprila stigla u neposrednu blizinu Banjaluke. Istoga dana prethodnice 2. armije su izbile na donji tok Vrbasa. Vrhovni štab je tom prilikom naredio da se Peti korpus rasformira i stavi u sastav 2. armije, uključujući i 4. diviziju, čiji je štab u međuvremenu saznao da su se neprijateljske snage u prethodnim danima već povukle iz grada. Sutradan, 22. aprila 1945. godine, njena je prethodnica, 6. krajiška udarna brigada na čelu sa Milančićem Miljevićem, ušla bez borbe u Banjaluku.
Priredili: mr Vladan Vukliš, arhivista; mr Marijana Todorović-Bilić, arhivista; Verica M. Stošić, arhivski savjetnik
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
