Banjaluka - okupacija i oslobođenje (6): Druga banjalučka operacija
U trećoj ratnoj godini nastupila je teška politička i vojno-strateška kriza.
Sve nepovoljnija međunarodna situacija za sile Osovine, koja je dubinski pomutila odnose unutar NDH, odrazila se i na banjalučki politički milje. Za ubistvo velikog župana Dragana Hadrovića u julu 1943. godine osumnjičene su pristalice bivšeg stožernika i velikog župana Gutića. Nakon Prve banjalučke operacije vlast u gradu su preuzeli Nijemci i glavar građanske uprave Aleksandar Benak, koji je sada nadzirao rad velikog župana Huseina Alića. Period između dva partizanska napada na Banjaluku, od januara do septembra 1944. godine, obilježen je političkim i obavještajnim intrigama, koje je profesor Milan Vukmanović stavio u kontekst neizvjesne budućnosti za kvislinšku državu.
Intrige i nasilja
U atmosferi nesigurnosti, nasilja i diktature plamtjeli su sukobi na više različitih nivoa. Naoružane ustaše su bile u gotovo nepopravljivim odnosima sa domobranstvom. Ustaše su provodile nasilje nad stanovništvom, posebno nad saradnicima NOP-a, pri čemu je za nekoliko mjeseci ubijeno najmanje 26 civila. Ekstremni "gutićevci", na čelu sa Mirkom Kovačićem i Feliksom Neđelskim, koji je tokom ljeta obavljao funkciju podžupana, sukobili su se sa muslimanskim političarima na čelu sa gradonačelnikom Halidbegom Džinićem. Čak su i četnici uključeni u ove političke kombinacije kada je sa njima uspostavila vezu grupa nekadašnjih pristalica Hrvatske seljačke stranke, koja nije više imala želju da sarađuje sa ustašama te se uzdala u zamišljeno iskrcavanje Britanaca, koji bi time spriječili pobjedu komunista i omogućili restauraciju predratnih političkih struktura. Kao četničke saradnike Nijemci su uhapsili Josipa Kana, rudarskog činovnika, Dragutina Penavu, bivšeg oficira i Ljubomira Oreba, bivšeg upravitelja Župskog redarstvenog ureda. Sa svoje strane su neki njemački oficiri takođe bili voljni da u ovim kombinacijama škartiraju ustaše i angažuju četnike kao vitalniju antikomunističku opciju, pri čemu bi ih, razumije se, zadržali pod svojom čvrstom kontrolom.
Kad su 29. i 31. maja 1944. saveznički avioni izvršili dva masovna bombardovanja Banjaluke, uništeno je preko stotinu objekata i ubijeno više stotina ljudi. Tada je građansku upravu preuzeo Zvonimir Stimaković, zapovjednik 4. lovačkog zdruga. Početkom jula 1944. ovu jedinicu je smijenio 3. gorski zdrug hrvatskog domobranstva na čelu sa Ljubomirom Rajmanom. Sredinom septembra otkriveno je da je Rajman aktivan saradnik partizana, zbog čega je uhapšen. Njegovo hapšenje ipak nije poništilo rad na podrivanju borbene gotovosti i volje domobranstva da nastavi ratovati na strani Osovine, što su i potvrdili najnoviji događaji.
Naređenje za ofanzivu
Vrhovni štab NOVJ je 17. avgusta 1944. izdao naređenje za opštu ofanzivu, koju će, svaki na svom terenu, u djelo provesti pet korpusa. Strateški plan Petog korpusa za napad na Banjaluku bio je sličan prethodnom, s tim što je bio daleko kvalitetniji u obavještajnoj opremljenosti i taktičkoj realizaciji. Snaga od 11.000 boraca napala je na grad Banjaluku, put za Gradišku i samu Gradišku. Odbrambene snage na tom području brojale su 12.000 ljudi, od čega u gradu Banjaluci oko 5.000. Grad je opasan sa tri odbrambena kruga. Širi je obuhvatao lijevu obalu Vrbasa od ušća Vrbanje do Kastela, zatim Crkvenom do rudnika mrkog uglja na Laušu i dalje prugom prema Bojića Hanu. Uži krug obuhvatao je centar grada i Pilanu sa vojnim logorom "Kulina bana" i Kastel, dok je u samom centru formiran odbrambeni sistem "Citadela", koji je obuhvatao staru vojnu komandu (današnji Arhiv RS), pozorište, te bivše zgrade Hipotekarne banke, Banskog dvora i Banske uprave. Operacija je počela 18. septembra 1944. u 22 časa. Ostavljajući drugim brigadama da očiste isturene položaje, 6. krajiška udarna brigada je sa Paprikovca odmah prodrla u centar grada, direktno na "Citadelu", u koju je gledala već u zoru 19. septembra. U nekoliko dana, borbom prsa u prsa, savladana su sva neprijateljska uporišta, osim Kastela, u kojem se utvrdilo 300 neprijateljskih vojnika. Tokom borbi za "Citadelu" ranjen je i komandant Slavko Rodić. Savladana su i sva uporišta do Gradiške. U ovoj operaciji zarobljeno je 4.000 neprijateljskih vojnika, od toga 300 Nijemaca, 800 ustaša i nekoliko SS-ovaca. Zarobljen je i komandant 69. divizije general Karl Kreps fon Devic, što je bio prvi slučaj zarobljavanja njemačkog generala na jugoslovenskom ratištu, kao i novi komandant 3. gorskog zdruga Dragutin Miletić. Oko 1.600 domobrana iz 3. gorskog zdruga odmah je prešlo na stranu partizana. Zarobljena su i tri ispravna tenka, sedam ispravnih aviona i 23 neispravna, 25 topova, 60 motornih vozila, 300 mitraljeza, hiljade pušaka, 50 minobacača, 20 vagona municije, 550.000 litara benzina i 50 vagona avionskih bombi. Među zarobljenicima našli su se i mnogi ustaški čelnici, kao dr Oskar Vilfan, predsjednik Izvanrednog narodnog suda, koji je dva mjeseca kasnije osuđen na smrt i strijeljan.
Priredili: mr Vladan Vukliš, arhivista; mr Marijana Todorović-Bilić, arhivista; Verica M. Stošić, arhivski savjetnik
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
