Banjaluka - Okupacija i oslobođenje (3): Formiran partizanski odred
Sudeći prema narativnim izvorima i posrednim podacima, u vrijeme Aprilskog rata u Banjaluci je djelovao Mjesni komitet (MK) Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).
Ona je brojala oko 40 članova, podržana organizacijom Saveza komunističke omladine (SKOJ) sa oko 80 članova i većim brojem simpatizera. MK KPJ su činili Pavao Radan, Osman Karabegović, Ivica Madžar, Ranko Šipka, Šefket Maglajlić i Ljubo Babić. Jedan kasniji izvještaj Ustaške nadzorne službe (UNS), u osvrtu na prva dva mjeseca okupacije govori o "potpunom zamiranju" komunističke djelatnosti u gradu, iako se, kako se kaže, njihova protivdržavna aktivnost svakako mogla pretpostavljati. U stvari, banjalučki komunisti su, u skladu sa opštim direktivama Centralnog komiteta KPJ, u strogoj tajnosti pristupili "pripremama za ustanak" kroz obavještajni rad, prikupljanje oružja, sanitetskog i drugog materijala, te kroz izgradnju sopstvenih vojnih struktura i diverzantskih grupa. S ciljem priprema oružane akcije, na brdu Šehitlucima održano je tajno oblasno partijsko savjetovanje 8. juna 1941. godine.
Banjaluka "kotao komunizma"
Nakon napada Njemačke na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, KPJ je prešla u de facto ratno stanje. "Viđeniji" članovi Partije koji nisu napustili grad učinili su to u narednim mjesecima, uključujući i nekolicinu onih koji su uspjeli pobjeći iz ruku policijskih službi. U tu svrhu uspostavljeno je šest izlaznih koridora: jedan na sjeveru prema Kozari, a pet prema brdima na desnoj obali Vrbasa, koji će biti zatvoreni usljed krize ustanka početkom 1942. godine. Uprkos ovom smanjivanju broja članova KPJ, u gradu je nastavljena ilegalna djelatnost - štampanje i dijeljenje propagandnog materijala, falsifikovanje dokumenata i pronalaženje skrovišta za ilegalce, prenošenje važnih povjerljivih informacija i prikupljanje sanitetskog materijala, pri čemu je za potrebe partizanskog saniteta iz Državne bolnice prokrijumčaren komplet hirurške opreme. Ilegalna mreža saradnika Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) prodrla je u škole, bolnice, državnu službu, pa čak i u policijske organe i domobranstvo. Povjerljivom informacijom koja je krajem marta 1942. upućena u ravnateljstvo UNS-e u Zagrebu, okrivljeni su za nesposobnost državno i ustaško redarstvo u Banjaluci, koji nisu bili u stanju da spriječe da se Banjaluka, kako je napisano, "naskoro" glavni grad NDH, pretvori "u kotao komunizma".
Bjekstvom u borbu
Mnogi banjalučki komunisti koji su uspjeli pobjeći iz okupiranog grada zauzeli su važne pozicije u partizanskim redovima. Nakon savjetovanja na Šehitlucima, četiri dotadašnja pripadnika banjalučke partijske organizacije, Osman Karabegović, Josip Šoša Mažar, Branko Babić Slovenac i Kasim Hadžić, formirali su Oblasno vojno rukovodstvo. U julu je u okolini Banjaluke formiran i Štab partizanskih odreda za Bosansku Krajinu na čelu sa banjalučkim đakom i španskim borcem Dankom Mitrovim.
Iako u samom gradu nije bilo značajnijih diverzantskih akcija, izuzev trodnevne sabotaže gradskog vodovoda početkom septembra 1941, ustanak je od Banjaluke načinio osovinsko uporište koje je bilo u stalnom poluokruženju. U široj okolini grada ustanički odredi su napadali mostove, pruge, ceste, telefonske linije i isturene ustaško-domobranske posade. Broj pripadnika ustaničkog pokreta je bio u stalnom porastu, tako da je u okolini Banjaluke, sve do kraja februara 1942. godine, djelovalo šest partizanskih odreda.
"Centralna ćelija" na Mejdanu
Nakon odlaska glavnine gradskog rukovodstva, sekretar MK za Banjaluku bila je Zagorka Zaga Umićević, sve do izlaska iz grada u maju 1942. godine, a zatim Fahret Dedić, koji je ubrzo zatim uhapšen. Nakon provale partijske organizacije u novembru 1942. članovi MK, na čelu sa Ibrom Saračem, napustili su grad, a da pri tome iza sebe nisu imenovali nasljednike. U tim uslovima je formirano ad hoc novo gradsko rukovodstvo pod nazivom "Centralna ćelija", koja je nastala iz jezgra one partijske grupacije koja se najbolje očuvala, a to je bila ćelija petog kvarta (naselja preko rijeke Vrbas). Novo rukovodstvo se koncentrisalo na obavještajni i kontraobavještajni rad u svrhu prikupljanja informacija za potrebe izvođenja većih vojnih operacija u okolini Banjaluke.
Priredili: mr Vladan Vukliš, arhivista; mr Marijana Todorović-Bilić, arhivista; Verica M. Stošić, arhivski savjetnik
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
