Miloš Timotijević, istoričar, o filmu “Heroji Halijarda” i kontraverzama: Priča o spasenim pilotima ruši mitove

Zato je i akcija spasavanja savezničkih avijatičara 1944. godine, prvenstveno američkih, uvijek remetila sliku prošlosti u kojoj su četnici smješteni na stranu “sila mraka”. Kaže ovo u intervjuu za “Glas Srpske” istoričar iz Čačka Miloš Timotijević povodom jučerašnjeg obilježavanja godišnjice akcije “Halijard” (1944), odnosno spašavanja američkih pilota u Boljanićima kod Doboja od strane pripadnika JvuO kojom je komandovao general Draža Mihailović, ali i snimanja filma na ovu temu u režiji Radoša Bajića, čije je premijerno prikazivanje zakazano 18. oktobra u Banjaluci. Radi se o filmu koji je, iako još nije prikazan, u čitavom regionu već izazvao veliku pažnju i naišao na niz negativnih reakcija, a u nastavku ovog razgovara Timotijević, koji je dobar svog života posvetio izučavanja ovih istorijskih događaja, otkriva zašto je ova priča o ulozi JvuO u spašavanju oko 500 savezničkih pilota tako dugo skrivana od očiju javnosti te zašto i dalje izaziva tolike oprečne polemike.

- Živimo u vremenu kada je i dalje na sceni recikliranje tog brozovskog duha ideološke manipulacije prošlošću. Svako ko želi objektivno da sagleda kompleksne i komplikovane događaje Drugog svjetskog rata na prostoru Jugoslavije trebalo bi da bude otvoren za temu - uravnoteženo prikazivanje svih aktera oslobodilačkog rata. Međutim upravo na tom pitanju dolazi do razlaza, jer za mnoge pojedince, grupe i organizacije, ali i zvaničnu politiku država u regionu koje su nastale poslije sloma Jugoslavije, koje svoju državnost i nacionalni identitet crpe iz doba titoizma, svaka i minimalna izmjena nekadašnje zvanične ideološko-političke tvrdnje Titove države o neprikosnovenoj antifašističkoj ulozi partizana i izdajničko-kolaboracijskoj ulozi četnika u Drugom svetskom ratu predstavlja nedopustivi revizionizam.

GLAS: Učestvovali ste kao stručni saradnik u pisanju scenarija za Bajićev film “Operacija Halijard”, ali ste i autor knjige sa ovom temom. Otkud toliko negativni otklon kada se govori o ovoj temi?

TIMOTIJEVIĆ: Problem je što kada neko pokrene pitanje preispitivanja uloge partizana i četnika odmah to doživi kao nenaučnu reviziju istorije. Što, naravno, nije tačno. Za pojedine ljude uopšte nije ni važno da pogledaju film “Heroji Halijarda”, niti da se upoznaju sa istorijskim događajima iz tog perioda prošlosti, jer bilo kakvo pominjanje četnika Draže Mihailovića u pozitivnom kontekstu remeti više decenija oblikovanu sliku jedne “podljudske” grupe zločinaca i izdajnika, zbog koje izražavaju javno gnušanje i demonstriraju svaku vrstu odbojnosti prema četnicima koje svrstavaju u ideološko polje fašizma. Nikako ne treba zaboraviti da je svim nekadašnjim republikama uvek postojala snažna antičetnička propaganda koja je imala šire osnove od običnog antifašizma, što se nastavilo i posle ratnog razaranja nekadašnje zajedničke države.

GLAS: Zašto je ova priča o spasavanju američkih pilota toliko vremena, decenijama, skrivana od javnosti?

TIMOTIJEVIĆ: Izostanak publiciteta u vreme odvijanja evakuacije 1944. godine američka vojska je obrazlagala potrebom održavanja tajnosti zbog pitanja bezbednosti u ratnim uslovima. Suštinski, mnogo veći problem je bilo podržavanje Tita i njegovih partizana u Jugoslaviji, jer bi svaka pozitivna informacija o generalu Mihailoviću i njegovoj vojsci bila protivna političkim odlukama koje su u to vreme sprovođene. Američki avijatičari su 1946. protestovali u Njujorku zahtevajući da svedoče u korist generala Mihailovića kome je suđeno u Beogradu pod optužbom da je bio zločinac i saradnik okupatora. Dvije godine kasnije, a na predlog generala Dvajta Ajzenhauera američki predsednik Truman je posthumno odlikovao Mihailovića ordenom za zasluge u spasavanju avijatičara, jednim od najviših američkih vojnih odlikovanja koja mogu biti dodeljena i strancima.

Amerikanci su u tom trenutku želeli da putem rehabilitacije Mihailovića podstaknu “antititovske” snage. Na taj način zvanično je priznato da je general Mihailović bio legitimni saveznički vojni komandant, a ne saradnik okupatora, izdajnik i ratni zločinac, što je bio udarac za Titov režim i njegovu propagandu.

Međutim, u junu 1948. godine Tito je došao u sukob sa Staljinom, što je bila prilika da Amerikanci dobiju jednog novog saveznika u borbi protiv Moskve. Američka “strategija klina” kojom su urušavali dominaciju Sovjetskog Saveza u istočnoj Evropi nalagala je potrebu pomaganja svih režima koji su se opirali Moskvi.

GLAS: Da li se kasnije nešto promijenilo?

TIMOTIJEVIĆ: Političar Ričard Nikson, republikanski kandidat za predsednika Amerike, javno je 1966. zahvalio Mihailoviću, četnicima i srpskom narodu za žrtvovanje u akciji spasavanja američkih avijatičara, što je bio važan gest. Bio je to podsticaj republikanskom kongresmenu Edvardu Dervinskom da 1967. konačno pred javnost Amerike iznese podatak kako je general Mihailović još 1948. dobio američko odlikovanje za akciju spasavanja američkih avijatičara. Republikanski guverner Kalifornije Ronald Regan je 8. septembra 1979. u svojoj predizbornoj kampanji za predsednika javno iskazao poštovanje Mihailoviću u formi pisma Komitetu kalifornijskih građana koji čuvaju uspomenu na komandanta JVuO. Gradonačelnik Los Anđelesa Tom Bredli proglasio je 17. jul 1986. za Dan sećanja na generala Mihailovića, na 40-godišnjicu njegove smrti. Međutim inicijativa da generalu Mihailoviću bude podignut spomenik u Vašingtonu dugo je odgađana zbog protesta Titovog režima i na kraju nije realizovana zbog protivljenja američkih Hrvata u vreme pred raspad Jugoslavije.

GLAS: Kada se prvi put na ovim prostorima počelo sa obilježavanjem ove akcije?

TIMOTIJEVIĆ: Javno obeležavanje misije “Halijard” u Srbiji počelo je 13. maja 1995. kada su Pranjane i Ravnu goru posetili američki avijatičari koji su evakuisani 1944. godine. Bila je to prilika da poštovaoci nasleđa JVuO obeleže 50 godina od pobede nad fašizmom, a Amerikanci da se susretnu sa meštanima koji su im pomogli u evakuaciji. Međutim, sve se odvijalo tokom maja 1995. godine, kada su američka i NATO avijacija u BiH bombardovali položaje Vojske Republike Srpske. Bombardovanje Srbije 1999. dodatno je otežalo čuvanje sećanja na ratno zajedništvo iz Drugog svetskog rata. Pet godina kasnije u Pranjane su ponovo došli preživeli američki avijatičari i od tada počinju da se organizuju javne proslave operacije “Halijard” uz prisustvo državnih zvaničnika Srbije i SAD. Negdje 2020. okončani su radovi na podizanju memorijalnog kompleksa.

GLAS: Zašto je nekima i dalje teško da prihvate ove istorijske činjenice, koje daju jedan sasvim drugačiji pogled na dosadašnju istoriju koju smo učili?

TIMOTIJEVIĆ: Iako su ovo stvarne istorijske činjenice, one se u diskursu osude “četništva” redovno relativizuju i marginalizuju, uz apsolutno isticanje izdajničko-zločinačke uloge četnika po modelu “simetrije zločina” iz doba socijalističke Jugoslavije i izjednačavanja ustaša i četnika zbog imperativa “bratstva-jedinstva”. Važna karakteristika otpora racionalnog sagledavanja komplikovane i kompleksne uloge JVuO generala Mihailovića jeste što se namerno upotrebljava termin “četnici”, što potkopava njenu legitimnost.

Zato i odnos prema Dražinom “četništvu” nije više vrednovanje daleke, već bliske prošlosti, i u tom kontekstu treba čitati otpore filmu “Heroji Halijarda”.

Tok operacije

GLAS: Kada je u pitanju akcija spasavanja savezničkih pilota kako je ona izvedena u Boljanićima kod Doboja?

TIMOTIJEVIĆ: Boljanići su poslednje uzletište koje su koristile snage JVuO za evakuaciju savezničkih avijatičara. Kao i na drugim područjima srpskog etničkog prostora, i u severoistočnoj Bosni oko Doboja američki avijatičari su srdačno prihvaćeni. Lokalni seljaci su ručnim radom pripremili teren za sletanje, dok su avijatičari, raspoređeni po okolnim domaćinstvima, čekali evakuaciju. Celo područje obezbeđivale su snage JVuO. Improvizovani aerodrom je izgrađen između 22. oktobra i 1. novembra 1944. godine. Sa uzletišta u Boljanićima u Italiju su 1. novembra 1944. evakuisani poslednji američki oficiri iz njihove vojne misije kod generala Mihailovića. Na kraju, 27. decembra 1944, organizovana je poslednja evakuacija u kojoj su sa uzletišta u Boljanićima u Italiju otišli 20 američkih avijatičara, kapetan Lalić, njegov radio-telegrafista Džibilijan, francuski i italijanski vojnici i dvojica jugoslovenskih oficira. General Mihailović je tada odbio Lalićev poziv da napusti svoju vojsku i ode u Italiju.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.