Roman “Besnilo” Borislava Pekića prvi put objavljen prije 40 godina: Bestseler koji je pobijedio strah

Napisan tokom boravaka u Londonu, roman je bio početak njegove trilogije (koju čine i “Atlantida” i “1999”), osporavan i napadan po izlasku, da bi decenijama unazad postao bestseler i neosporni književni klasik. Njegova ocjena na “Gudridsu” u jakoj konkurenciji srpskih romana nije iznenađenje, jer je svakim novim izdanjem regrutovao novu generaciju publike, da bi tokom pandemije virusa korona postao jedno od nezaobilaznih štiva za čitanje i još više za citiranje u eri društvenih mreža.

Prvi put je objavljen 1983. godine u Zagrebu, a već sljedeće godine izdavač “Liber” objavljuje drugo izdanje, da bi tek dvije godine kasnije srpski izdavači preuzeli eksploataciju komercijalnosti Pekićevog romana, pa su objavili još dva reizdanja, 1985. i 1987. godine. Četvrto, možda i najpoznatije izdanje, beogradskog “BIGZ-a”, imalo je impresivan tiraž od 20 hiljada primjeraka, što je danas nezamislivo za bilo koji srpski ili regionalni roman, a od tada roman je doživio još nekoliko odlično prodavanih izdanja, uključujući i “Lagunino” iz 2011. godine.

Pojavivši se 1983. godine u Zagrebu, pošto u Beogradu niko nije želio da ga štampa, “Besnilo” je odjeknulo na tadašnjoj domaćoj književnoj sceni. Bio je to za jedan dio javnosti i kritike iznenađujući Pekićev zaokret, koji je uslijedio nakon što je ovaj autor iza sebe već imao bogat, profilisan i nagrađivan opus iz domena tzv. glavnotokovske književnosti, uključujući i NI­N-o­vu nagradu za roman “Hodočašće Arsenije Njegovana” iz 1970. godine. Naime, Pekić je zbunio pa čak i sablaznio javnost romanom, koji je korištenjem jezika, pravila i žanrovske strukture tzv. trivijalne, komercijalne, zabavne ili šund literature, kako se tada sa elitističkih visina akademskih krugova, ali i kulturno-ideoloških komisija tog vremena gledalo na takvu vrstu masovne zabave i popkulturne produkcije.

Pekić je, poigravajući se strukturom žanrovskog triler romana, napisao monumentalni literarni kolaž, čiji dijelovi ne samo da kvalitetom nadmašaju pojedinačne uticaje, već i kao cjelina doslovno fascinira svakim čitanjem svojom neiscrpnom erudicijom i maštovitošću, zanatskim bogatstvom jezika i širinom književne ideje na kojoj je izgrađena. Istina, on svoju monumentalnost dijelom duguje i činjenici da je roman prvobitno pisan za američkog izdavača, koji je odbio izdati knjigu od 600 stranica, a pošto Pekić nije želio da krati, roman je završio kod domaćih izdavača, što je odredilo njegovu sudbinu srpskog bestselera, ali ga je lišilo mogućnosti direktne borbe sa konkurentima na engleskom jeziku, što je velika šteta, s obzirom na kvalitet.

Dragana Bošković u svom sjajnom književnom ogledu “Fantastika u romanu 'Besnilo' Borislava Pekića”, ističe piščevu vještinu artističkog kombinovanja kao nešto do tada neviđeno u srpskoj književnoj kulturi.

- Tehnika palimpsesta, izuzetna erudicija samog Pekića, brižljiva konstrukcija fabule, propitivanje osnovnih antropoloških kategorija i filozofskih teza, kao i mitomahijska tendencija su samo neki od razloga zbog kojih Pekićeva dela tako vešto izmiču konačnim određenjima žanra, nudeći različite iluminacije fantastičnih elemenata reflektovanih pri svakom novom čitanju. Stoga, iako pisan u realističkom kodu i sa težnjom za autentičnošću, roman “Besnilo” u stvari predstavlja virtuozni kolaž fantastike, kojim Pekić iznova potvrđuje svoje umeće s combinatoriae ars - napisala je Boškovićeva.

Ekranizacija

Iako predstavlja savršen materijal za ekranizaciju, kako zbog svoje filmske forme, tako i zbog Pekićeve scenarističke vještine i sklonosti prema filmu, “Bjesnilo” ekranizaciju čeka skoro 40 godina. Ljiljana Pekić, piščeva udovica je objavila 2020. godine da je kuća “Fajerflaj” otkupila prava za serijsku ekranizaciju “Besnila”, ali od tada nije objavljeno mnogo informacija o produkciji.

Inspirisan po njegovim riječima tada popularnim filmovima iz žanra katastrofe, ali i radovima žanrovskih velikana poput Stivena Kinga ili Artura Helija, te sopstvenom željom da napiše žanrovski roman, već uveliko etablirani autor je na prvi pogled počinio nepojmljivi presedan samoubilačkog kompromitovanja književnog ugleda, smjelo se prepustivši tada vrlo popularnom trendu beletrističkih i filmskih hitova apokaliptične tematike. Ipak, s druge strane, takav Pekićev obrat i nije bio neočekivan, ne samo zbog njegovog ranijeg pokazivanja interesa za fantastičnim, prije svega u monumentalnom serijalu “Zlatno runo”, već je je “Besnilo” nastajalo u vremenu uspona umjetničkog postmodernizma u domaćoj kulturi, što se na književnoj sceni manifestovalo kroz sve hrabrije i slobodnije preplitanje tzv. akademske i žanrovske  književnosti ili ozbiljne i žanrovski nepretenciozne proze.

Pekićevim ulaskom u tu oblast samo se pokazalo koliki se umjetnički vrhunci mogu dostići razigranom kombinatorikom djela koje jednako funkcioniše kao istorijski, mitološki, detektivski, špijunski, trilerski, politički i horor roman. Radnja kao centralni lajtmotiv koristi strašnu epidemiju bjesnila na međunarodnom aerodromu “Hitrou” u Londonu. Prva žrtva je redovnica iz Nigerije koja je u avionu Rim-London-Njujork nesmotreno gurnula ruku u dječiji ruksak gdje je ogrebe štene Šaron, koja je uspavana omamljujućim sredstvom i zaražena opasnim laboratorijskim mutiranim virusom bjesila, ilegalno putovala iz kibuca na Bliskom istoku u Ameriku. Slijetanjem aviona virus kreće u svoj smrtonosni pohod na aerodrom, britanska vlada stavlja “Hitro” u karantin, a njegovim prostorom počinje na jednoj strani divljati virus, a na drugoj elementarno ljudsko zlo, isprepleteno u smrtonosni čvor. Kako se virus nezadrživo širi, više od četvrt miliona ljudi na “Hitrou” će potpuno podivljati. Neki od bjesnila, neki od sopstvenih demona. Preživjelih neće biti. Iz centralnog zapleta raste desetak podzapleta u kojima Danijel Laverkin, pisac terorista pokušava pucati u rusku delegaciju, čiji šef bezbjednosti pukovnik KGB-a saopštava svom engleskom kolegi da želi ostati u Engleskoj. Isfrustrirani njemački bankarski službenik ubija svog direktora, aerodromski oficir obezbjeđenja pokušava da ga razotkrije, plete se rasplet sudbine oko istraživačkog tima misterioznog dr Libermena poznatog i kao dr Štadler, pionira bio-inženjeringa i masovnog ubice iz Aušvica, a misteriozna figura čovjeka sa arhanđelskim imenom Gabrijel pokušava stati na put biblijskom zlu Velike zvijeri,  a to je samo dio raskošne galerije likova uključenih u centralnu osu priče kojoj Pekić majstorski konstantno diže tenziju i napetost do apokaliptičnog finala.

“Besnilo” na svojih 600 stranica daje sve ono što velika književnost treba da ima  - uzbuđenje, zabavu i pouku, ali prije svega ozbiljan filozofski i antropološki stav prema odnosu čovjeka i prirode, kroz pogubnu želju čovjeka da izigrava Boga.  Iako se danas u “Besnilu” još jasnije vidi autorovo naglašeno balansiranje između polova visoke i žanrovske literature, budući da je Pekićev triler katastrofe nakrcan eruditskim referencama i citatima književnih i mitoloških izvora, to ne kvari uživanje u brzometnom čitanju njegovog primarnog trilerskog toka niti ometa sporo detektivsko lutanje kroz brojne rukavce sekundarnih poruka. Ono što je suština uspjeha i dugovječnosti “Besnila”, osim majstorskog zanatskog korištenja trilerske forme, kreativne vještine njegovog autora i momentuma njegovog plasiranja je da je njegov autor hrabro ušao u borbu sa bolešću, koja muči svako ljudsko biće na planeti, a to je strah ili da citiramo Pekića, najopasnija bolest naše istorije, pobijedivši romanom kako svoje tako i naše strahove.

“Nemaj straha. Strah je bolest od koje potiču sve druge. Ravnodušnost, mržnja, zloba. Gramzivost i sujeta. Nepoverljivost i sumnja. Strah je kuga ovog sveta. Svi se boje svakog. Svi se plaše svačeg. Zbog toga se zavlače u rupe i umiru svako za sebe. Zbog toga se ne pomažu kad ih napadne besnilo. Zato je toliko njih pomrlo bez utehe!”

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.