“Bilo jednom u Americi” slavi 40. rođendan: Savršena priča o snu koji je postao košmar

Nijedan filmadžija nije tako zanosno opisao slavu i tragediju Amerike kao Serđo Leone u filmu “Bilo jednom u Americi”, mračnoj i brutalnoj priči o velikoj iluziji američkog sna. Originalno snimljen, skoro četvorosatni ep, 229-minutni film obuhvata čitav životni vijek grupe jevrejskih imigranata koji su postali šefovi mafije.

Predvođen Robertom de Nirom i Džejmsom Vudsom film prikazuje njihov uspon od dječaka iz jevrejskih geta u sjenci Menhetna sa početka vijeka do života kriminalaca koji kao odrasli ljudi grade imperiju sagrađenu od nasilja, bogatstva, korupcije, mizoginije i izdaje.

Ispričan u kaleidoskopu nehronoloških fragmenata film predstavlja emocionalni prolaz ove dvojice muškaraca, Nudlsa i Maksa, dok bezobzirno probijaju svoj put kroz nemilosrdno društvo sistemskog nasilja i okrutnosti. Pametno napisan, superiorno vizuelno upečatljiv, nadahnuto odglumljen, majstorski snimljen i montiran te savršeno ozvučen, on je postao šampion unutar žanrovske forme, tragično zanemaren u filmskoj kulturi, da bi se uz pomoć brojnih poštovalaca Leonovog rada, svojom savršeno čistom ljepotom filmske vizije vratio iz mrtvih.

Kada je film premijerno prikazan van konkurencije na Filmskom festivalu u Kanu 1984. dobio je 15-minutne ovacije. Međutim, na američkoj premijeri kasnije te godine, odbacili su ga i kritičari i publika, a neki su ga nazvali najgorim filmom godine. Nakon što je Leone izveo svoju 229-minutnu verziju, američki distributeri u kompaniji “Lad” skratili su film na slabih 139 minuta protiv volje režisera što je, prema urbanim legendama, uradio pomoćnik montažera zloglasne komedije “Policijska akademija”. Bio je to čin koji je bio toliko sporan i loše izveden da je nevjerovatni soundtrak Enija Morikonea, jedan od najboljih u cijeloj istoriji kinematografije, diskvalifikovan za razmatranje dodjele “Oskara”, jer mu producenti nisu na pravi način pripisali priznanje u svojoj novoj verziji filma. Zapravo, sam film, nakon što je dobio tako izuzetne pohvale u Francuskoj, uopšte nije dobio nijednu nominaciju u Sjedinjenim Državama.

Tek 2012. godine američka publika je mogla vidjeti približnu Leoneovu veličanstvenu, skoro četvorosatnu viziju, kada je Martin Skorsezi uspio obnoviti većinu filma za projekciju u Kanu i za DVD/Blu-Rej reizdanje.

Ono što Leoneov ep razlikuje od ostalih velikih američkih filmova jeste njegova zapanjujuća posvećenost surovo iskrenom prikazu stvarnosti Amerike, kao društva izgrađenog novcem i nasiljem, ali koje ne gubi snagu i ljepotu filmskog narativa u korist društvenog bekgraunda.

Za razliku od surovog, ali ipak, romantizovanog prikaza gangstera u “Kumu”, gangsteri u “Bilo jednom u Americi” su jednostavno užasni likovi sa margine društva, koji ne biraju sredstva da ostvare dio svog američkog sna. Leone je prikazao mafijaše onakvima kakvi oni zaista jesu, šovinističke, sociopatske, emocionalno rascjepkane likove koji su opasnost za svoju okolinu, a potom i za sebe.

Uklapajući se u uvijek opterećujuću istoriju fascinacije američke kinematografije seksualnim nasiljem nad ženama i dugogodišnjom dominacijom bijelog muškarca kao tvorca američke moći “Bilo jednom u Americi” prikazuje opaku sekvencu silovanja, brutalnog nasilja i pohlepe kao motora koji hrani i jedno i drugo ponašanje.

Nekako, uprkos svim njihovim žalosnim postupcima, jednostavno je nemoguće odvojiti pogled od košer kriminalaca iz Leoneovog filma, koji plijene pažnju surovom funkcionalnošću svojih karaktera, dodatno naglašenih režiserovim prepoznatljivim vizuelnim i zvučnim intervencijama u njihovom prikazu. Poput likova svih zaista velikih mafijaških klasika, Nudls i Maks su osnaženi kao nusproizvod njihovog okruženja,  Amerike ranog 20. vijeka, doba prohibicije, emigrantskog priliva i ekonomske krize. Na tipičan Leoneov način film proučava lica svoje glumačke ekipe intimno i prkosno, dajući prednost dugim, ekstremnim krupnim planovima u odnosu na ritmiku akcije ili scene kako bi prenio emocionalnu dubinu pojačanu intenzivnom muzikom. Ovi krupni planovi postali su suštinski kamen temeljac u rječnicima kinematografije, a filmadžije poput Kventina Tarantina javno izražavaju duboku važnost Leoneovog krupnog plana.

Ipak, još važnije od njegove opsesije licima De Nira, Vudsa, Vilijama Forsajta, Dženifer Konoli, Elizabet Mekgovern i zapanjujućeg niza drugih istaknutih zvijezda iz osamdesetih, je posvećenost Leonea i kinematografa Tonina deli Kolija da pokažu mračnu ljepotu, dekadenciju  i propadanje Amerike.

Prljavi i prenaseljeni jevrejski geto, na istočnoj strani Menhetna dvadesetih, raskošne bujnosti u stilu “Velikog Getsbija” tokom prohibicije tridesetih, a zatim mračne i paranoične ulice Njujorka tokom šezdesetih, jesu lokacije kroz koje Leone kamerom hvata američki duh sa svojim ikoničnim kadrovima.

Nezaboravne scene  ulične bande koja šeta po Donjem Menhetnu sa masivnim Menhetn mostom koji se nazire u pozadini. Kasnije, kada je De Nirov lik pušten iz zatvora, odrastao čovjek sa dušom djeteta, era prohibicije u Njujorku prikazana je gotovo kao gladijatorsko igralište za bogate ljude, sa kičastim dekorom, kitnjastim kostimima i grandioznošću koja se prelijeva u svaki kadar. Potom u finalu dolazi Leoneova vizija Njujorka iz 1968. strana i čudna, pomalo psihodelična u opijumskim isparenjima, jedna druga Amerika, u kojoj su staromodni gangsteri anahroni kao i staromodni režiseri.  

Duboko misteriozan završetak filma “Bilo jednom u Americi” decenijama je zbunjivao gledaoce. Film koji počinje slikom De Nira kao mladića iz tridesetih, koji utišava užas svog kriminalnog života sisanjem dugačke lule u jazbini opijuma, takođe završava istom scenom, iako ovaj put Nudls  leži s licem prema gore i smiješi se u kameru. Je li sve to bio san? Ili možda samo noćna mora? Šta je ovaj kraj mogao značiti Leoneu, filmskom stvaraocu koji je bio podjednako uticajan na američku kinematografiju i kulturu generalno koliko joj je i bio dužan.

Njegova opsesija američkim Divljim zapadom i bezakonjem zemlje koja je od svojih najranijih dana bila nemilosrdna protiv slabih, možda su režisera proželi ovim mistifikujućim osjećajem naracije i moralne dvosmislenosti. Leone je umro ubrzo nakon što su filmski producenti željni prikazivanja tradicionalnijeg filma za multiplekse objavili film u njegovom ruševnom obliku.

Prosto rečeno, “Bilo jednom u Americi” nije imao šta tražiti u Reganovoj Americi osamdesetih, kojom su vladali japiji i bankari, nošeni licemjernim idealom novog optimizma i gdje je sasvim prirodno da film o mračnoj strani američkog sna, prosto bio nepoželjan košmar. Danas je jasno da je Leone bio genije sa vizijom, koja je samo čekala trenutak da se Amerika probudi iz sna u kojem svaki put pobjeđuje, zato što ima novac i golu silu kao oružje, kao što se i Maks probudio na kraju, shvativši da mu novac i uspjeh nisu mogli kupiti ono što je imao sa svojim prijateljima kao siromašni klinac u sjenci Menhetna.

Oproštaj

Ovaj film bio je ujedno i posljednji Leoneov film prije njegove smrti pet godina kasnije i prvi dugometražni film koji je režirao u 13 godina.

To je ujedno i treći nastavak Leoneove trilogije “Bilo jednom”, koji uključuje filmove “Bilo jednom na Zapadu (1968) i “Pazi, dinamit” (1971). Njegove kolege i saradnici naširoko su govorili u intervjuima o tome kako su promjene u “Bilo jednom u Americi” duboko povrijedile italijanskog autora, a Džejms Vuds je čak otišao toliko daleko da je rekao da je Leone umro od slomljenog srca.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.