Zločin ispod Ararata
U proleće 1915, usred Prvog svetskog rata, nemačke diplomate iz ujedinjenog Osmanlijskog carstva, od koga će kasnije nastati Turska, javile su da je jermensko stanovništvo proterano iz istočne Anadolije. Navodno, taj predeo postao je ratno područje, a Jermeni su predstavljali opasnost. Tamošnji, vekovima nastanjeni Jermeni "preseljeni" su na jug, u negostoljubive pustinjske predele Sirije i Iraka. Prilikom tog preseljenja i daljim proganjanjem u sledećim godinama, čak milion i po Jermena izgubilo je život.
Na Zapadu, sudbina Jermena nije izazivala naročito interesovanje. Nemačka je još jednom bila iznenađena događajima kada je u proleće 1921. u Berlinu ubijen Talat Paša, nekadašnji veliki vezir i ministar unutrašnjih poslova Osmanlijskog carstva, kojeg su i saveznici tražili kao ratnog zločinca. Ubica je bio 25-godišnji jermenski student koji je u svojoj žrtvi video krivca za zlodela nad jermenskim narodom.
Sporan je broj Jermena koji nisu preživeli proterivanje. Procene se kreću od nekih stotinu hiljada do milion i po - kod jermenskog stanovništva u Osmanlijskom carstvu iz 1914. godine do milion i osamsto hiljada. Danas u Turskoj živi oko šezdeset hiljada Jermena, većina njih u Carigradu.
Zločin nad Jermenima je i posle Drugog svetskog rata, i uprkos nemačkom genocidu nad Jevrejima, ostao pastorče istoričara. Na to su, pre svega, uticali udaljenost Osmanlijskog carstva i njegova specifična istorija. Nije mnogo pomoglo čak ni to što je nosilac Nobelove nagrade za mir Eli Vizel zločin nad Jermenima označio kao holokaust pre holokausta.
Na temu stradanja Jermena uvek se vode ogorčene diskusije, a u Turskoj su događaji iz 1915. donedavno bili tabu tema. Čak i danas, pred turskim sudom citiraju se intelektualci koji "preseljenje" jermenskog stanovništva označavaju genocidom, a turska diplomatija reaguje sa gnevom na obrađivanje teme kao genocid u zapadnim medijima i školskim udžbenicima.
Parlamenti EU su se bavili događajima koji su se dogodili skoro pre jednog veka. U junu 2005. godine nemački Bundestag je doneo jermensku rezoluciju, a u oktobru 2006. francuski parlament je zaključio da osporavanje genocida nad Jermenima zakonski sankcioniše.
U Francuskoj je veliki broj jermenskih doseljenika, među kojima je i najpoznatiji šansonjer Šarl Aznavur, čiji su roditelji uspeli da se spasu i pobegnu u Pariz.
Oficijelna Turska takve parlamentarne odluke shvata kao uvredu, kao i odlikovanje turskog pisca Orhana Pamuka Nobelovom nagradom za književnost 2006. godine. Pamuk je stalno kritikovao svoju zemlju zbog njenog ophođenja prema zločinu nad Jermenima.
U maju 1915. godine došlo je do najvećeg talasa deportacije. Nasuprot delegatima savezničkih zemalja, turski dostojanstvenici, kao Talat Paša koji je kasnije ubijen, za vreme operacije prilično su se otvoreno izjasnili za potpuno uništenje jermenskog dela stanovništva Osmanlijskog carstva. Delimično bez ikakve hrane, stanovnici su morali da napuste svoje kuće i isprva da žive na nepristupačnom terenu.
Jermeni su proterani iz cele Anadolije i deportovani na jug - i to bez razlike, od odojčeta do starca. U kolonama i na krcatim vagonima za stoku napredovala je deportacija. Bez obzira na uslove nedostojne čoveka, u toku proterivanja ponovo je došlo do masakra. Sedmicama su se mogli videti leševi kako plutaju Eufratom u pravcu mora, često vezani po dvoje, jer su žrtve žive bacane u vodu.
Da li je to, dakle, bio genocid ili ne?
(Autor je novinar, istoričar, pisac, a živi i radi u Berlinu)
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
