Prvo mir, pa sve ostalo

Danas su, međutim, za Dejton čuli svi. Manje-više svi znaju i da je u Ohaju. Broj stanovnika od oko 140.000 mnoge bi možda i iznenadio. Možda zbog rime sa čuvenom serijom “Gradić Pejton”, kod nas se uvriježila predrasuda o Dejtonu kao gradiću, a ispostavlja se u BiH jedino Sarajevo i Banjaluka imaju više stanovnika od tog “gradića”. Ono po čemu je Dejton od početka dvadesetog vijeka bio najpoznatiji jeste kao mjesto rođenja čuvene braće Rajt, izumitelja aviona (otud ono “Rajt” u imenu baze Rajt-Piterson). Od kraja dvadesetog vijeka, međutim, Dejton gotovo kao “brend” uz svoje ime koristi činjenicu da je u njemu zaustavljen rat u BiH. Odnedavno se, recimo, Dejton nalazi i na mapi značajnih američkih književnih nagrada, kao mjesto dodjele “Dejtonske mirovne nagrade”. Nije teško naslutiti otkud uopšte ideja da se uz ime Dejtona nalijepi riječ “mir”.

To je to

Dvadeset pet godina nakon te jeseni 1995, ja se jako dobro sjećam dvadeset i prvog novembra te godine, kada je stigla vijest da je potpisan mir. Nije to bilo prvi put da su ratni lideri potpisali neki papir, ali pamtim i to dobro: znali smo nekako da je to – to, znali smo da je ovaj put to stvarno kraj. Da li zbog tako visokog američkog pokroviteljstva, da li zbog stanja na terenu za koje se činilo da ovaj put može da izdrži mir, ali tog dana je rat stvarno završen.

Ogroman je period, u kontekstu ljudskog života, dvadeset i pet godina. Ima jedna legendarna pjesma Aleksandra Bloka u kojoj se taj period, četvrt vijeka, uzima kao simbol dugog vremena, a koja u prevodu Stevana Raičkovića ide ovako:

Noć, ulica, fenjer, apoteka,

Besmisleni, slab sjaj što se tre.

Živi makar još i četvrt veka -

Biće tako, bez izlaza, sve.

A umreš li - počeće po starom,

Biće opet ko ranije, znaj:

Noć, ledeni talasi kanalom,

Apoteka, ulica i sjaj.

Postoji škola mišljenja prema kojoj je Dejtonski mirovni sporazum “ludačka košulja” koji je učinio da Bosna i Hercegovina, eto, živi, ali da je ipak “bez izlaza sve”. Zagovornici te teorije često su pismeni i elokventni ljudi. Ipak, naročito posljednjih godina, kad god da čitam tu njihovu “analitiku” stalno imam utisak da joj nešto fali. Pa argumente tražim u sjećanju.

Vjerovatno svaka generacija koju u životu “presiječe” rat misli da joj se to dogodilo u najgorem trenutku. Starci vjerovatno pomišljaju kako se ispostavlja da su cijeli život proveli u laži i iluziji te se brinu što za sebe, što za djecu i unuke. Odrasle ljude u, kako se to kaže, najboljim godinama rat sprečava da se do kraja ostvare i privatno i profesionalno. Mlađi odrasli ljudi su oni na kojima počiva ratna mašina kao takva, dok djecu i tinejdžere rat formira tako da im se on čini kao “difolt” opcija i jedina stvarnost.

Moja generacija, ona koja u rat ulazi u završnim razredima osnovne i prvim razredima srednje škole, taman je počela da izlazi iz djetinjstva, kad je rat dokinuo sve što smo dotad znali i živjeli. Trebalo nam je vremena da se naviknemo na to, ali kad smo se navikli, u jednom trenutku nam se činilo da će rat da traje dugo jer nam je teško bilo vidjeti ikakvo realno moguće rješenje. Znali smo uostalom da konflikt na Bliskom istoku traje, u tom trenutku, već preko četrdeset godina. Nije bilo nikakve garancije da tako neće biti i kod nas.

Raspale su se poslije pada Berlinskog zida i druge istočnoevropske države, kao Čehoslovačka i Sovjetski Savez, nije se raspala samo Jugoslavija. Ali kod nas je postojala ključna razlika. Kod nas je raspad bio praćen ratom.

Slovo i duh

Poslovica kaže da je bolje stotinu godina pregovarati, nego jedan dan ratovati. Bendžamin Frenklin je rekao da nikad nije bilo dobrog rata niti lošeg mira. Sve to dobro zvuči, ali kad rat počne, momentum se promijeni.

Prolazi vrijeme, kažem, ali što više vremena prolazi, sve manje razmišljam o “slovu” ili “duhu” Dejtona, a mislim prvenstveno na to da je Dejton donio mir. Rat je možda nastavak politike drugim sredstvima, ali je i politika, na neki način, nastavak rata drugim sredstvima. Koliko god u Bosni i Hercegovini i dalje postajale različite vizije budućnosti, bolje je da se sukobljavaju na polju političkom, nego na bojnom polju.

Dugo sam mislio da me je rat “zakačio” u najgorem mogućem trenutku. Sada, o dvadeset petoj godišnjici Dejtonskog mirovnog sporazuma, imam onoliko godina koliko je imao moj otac kad je rat počeo. I mada već znam šta je rat, ili možda baš zato, čini mi se da bi mi rat u ovim godinama pao mnogo teže nego u onim. I u tom smislu, kad pomislim na Dejton, najprije mi na pamet dolazi zahvalnost.

Sve što znam o normalnom životu u odraslom dobu, o obrazovanju, o putovanjima, o životu dostojnom tog imena, došlo je poslije Dejtona. I sve manje mislim o Dejtonu u kontekstu politike, a sve više na nivou ideje da prvo dolazi mir, a tek zatim sve ostalo. Nakon što su obnovljeni i džamija Ferhadija i Saborna crkva u Mostaru i samostan Plehan kod Dervente, kao uostalom i famozni Stari most, svima je valjda jasno da svaka građevina može da se obnovi. Jedina nenadoknadiva šteta su ljudski životi. U tri i po godine rata u BiH, poginulo je stotinjak hiljada ljudi. Da se rat nastavio, pogibije bi se nastavile.

Previše, čini mi se, kad pričamo o Dejtonu, zaboravljamo na najvažniju stvar. Previše se tupi o izvornom Dejtonu, o aneksu ovom ili onom, o sporednim i kolateralnim momentima. Najvažnija stvar koju je donio Dejton je mir. I poslije četvrt vijeka mira, većeg komada mira nego što je započeo sa završetkom Prvog svjetskog rata, vrijedi to podebljati i ponoviti.

Piše: Muharem Bazdulj, književnik, novinar i prevodilac

(“Glas Srpske” će, povodom 25. godišnjice potpisivanja Dejtonskog sporazuma, u naredna dva mjeseca objavljivati autorske tekstove istoričara, politikologa, pisaca i drugih intelektualaca o trenutnom položaju Srpske u okviru BiH, njenoj budućnosti i perspektivama)

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.