POGLEDI Da li će Rubini opet biti u pravu

U momentu objavljivanja članka nije bilo jasnih znakova krize, ali kasniji događaji nagovještavaju da je kriza sve izvjesnija. Radi se o autoru koji je predvidio globalnu finansijsku krizu 2008. godine. Rubinova predviđanja krize treba čitati i analizirati pažljivo. Kao što je konstatovao i napisao Nobelovac Paul Krugman, ono što je pisao Rubini, tokom 2005. i 2006. godine, “činilo se pretjeranim”, ali je “čak premašeno stvarnošću”. 

Ključna Rubinijeva teza da “današnja izuzetno labava monetarna i fiskalna politika, u kombinaciji sa nizom negativnih šokova u ponudi, može da rezultira stagflacijom u stilu 1970-ih (visoka inflacija uz recesiju). U stvari, rizik je danas čak veći nego što je bio tada”. Odnosi duga su mnogo veći nego 1970-ih, a kombinacija labavih ekonomskih politika i negativnih šokova u snabdijevanju prije će podstaći inflaciju, a ne deflaciju, postavljajući scenu za majku stagflacionih dužničkih kriza tokom sljedećih nekoliko godina. Opasnost od izbijanja krize pobudila je u meni interesovanje da analiziram potencijalne rizike koji mogu izazvati krizu.

Labava monetarna i fiskalna politika 

Labava monetarna i fiskalna politika su se nametnule kao odgovor na ekonomsku i finansijsku krizu 2008. godine i pandemija krizu. Centralne banke razvijenih ekonomija smanjile su referentnu kamatnu stopu do nultog iznosa da bi obezbijedile veću kreditnu aktivnost banaka prema realnom sektoru po niskim kamatnim stopama. Ovim se željela dati snažna podrška i podsticaj privrednoj i investicionoj aktivnosti i većoj potrošnji. I pored velikog ubrizganog novca, u periodu 2008-2020. godina, nije došlo do inflacije. Iz ekonomske teorije i istorije nam je poznata činjenica da kombinacija velikih deficita i brzog rasta novca, u okolnostima ekonomije u depresiji, ne dovodi do inflacije. Odgovor leži u ekonomiji depresije, prije svega u onome što je poznato kao “zamka likvidnosti”, pri kojoj čak ni nulte kamatne stope nisu dovoljno niske da omoguće veću kreditnu aktivnost banaka prema realnom i javnom sektoru. Ispostavilo se da i nulta kamatna stopa nije bila dovoljna da pokrene veću kreditnu aktivnost banaka, zbog prisustva straha od rizika, pa su banke ogromna sredstva držale na računima rezervi kod centralnih banaka. To nam jasno govori da štampanje novca dovodi do inflacije kada ekonomija nije u “zamci likvidnosti” i kada ulazi u fazu rasta i ekonomskog buma koji izaziva ekonomsko “pregrijavanje”. Ekonomski oporavak u 2021. godini uvodi ekonomiju u normalno stanje, ali ne i u ekonomski bum, sve dok pandemija traje. Ekonomska kriza i pandemija kriza su zahtijevale aktivnu ulogu države u njihovom prevazilaženju. Države su intervenisale raznim fiskalnim stimulansima i finansijskim intervencijama radi očuvanja privredne aktivnosti i zaposlenosti, održanja zdravstvenog sektora i zdravlja stanovništva. To je znatno uticalo na porast javnog duga svih država.

Inflacija

Nakon višedecenijskog razdoblja stabilnih cijena i niske inflacije prošlu godinu je obilježio rast inflacije u svjetskoj ekonomiji. Rast inflacije je izazvao veliku zabrinutost stanovništva i privrede. Inflaciju u 2021. godini su pokrenuli pokidani lanci snabdijevanja uzrokovani pandemijom virusa korona. Prometne i proizvodne aktivnosti na tržištima su otežane epidemiološkim mjerama i proizvele su rast prometnih i proizvodnih cijena robe i usluga. Glavni udarac rastu inflacije izazvao je rast cijena energenata u posljednjem kvartalu prošle godine. Do energetske krize došlo je zbog veće tražnje od ponude do koje je došlo zbog brzog procesa prelaska na čistu energiju, uz napuštanje tradicionalnih izvora energije uglja i termoelektrana, nasuprot stvarnim potrebama za energijom. Drugi faktor koji je doprinio većoj tražnji energije jeste brz oporavak u 2021. godini, koji je uslijedio nakon ublažavanja pandemije. Rast cijena energenata generisaće inflaciju i u budućnosti, u isto vrijeme potiskivati agregatnu tražnju i ponudu i pritiskati rast plata, što može dovesti do recesije i rasta nezaposlenosti. Očekuje se da će godišnja stopa inflacije u 2021. godini u Evrozoni iznositi 5%, SAD 7%, Njemačkoj 5,7%, Francuskoj 3,4%, Italiji 4,2%, Austriji 3,8%, Sloveniji 5,1% i Bosni i Hercegovini 5,5%. Neočekivani rast inflacije izazvao je pravu uzbunu i zabrinutost vlada i centralnih banaka, od kojih se očekuje odgovor na suzbijanju visoke inflacije. 

Javni dug

Odnosi javnog duga i bruto domaćeg proizvoda (BDP-a) u naprednim ekonomijama i tržištima u razvoju bili su znatno niži tokom 1970-ih, zbog čega stagflacija nije bila povezana sa dužničkom krizom. Javni dug je naglo počeo da raste od globalne ekonomske i finansijske krize 2008. godine i pandemija krize i dostigao je neslućene razmjere, što bi u budućnosti moglo dovesti u pitanje solventnost pojedinih država. Taj strah leži i u visokim kamatnim stopama na emitovane obveznice i zajmove. Javni dug u odnosu na bruto domaći proizvod reprezentativnih razvijenih ekonomija u 2020. godini je iznosio: Evropska unija 90,7%, Evrozona 98,0%, SAD 132,47%, Njemačka 69,8%, Francuska 115,7%, Italija 155,8%, Španija 120,0%, Slovenija 80,8%, što je znatno iznad referentnog nivoa javnog duga do 60% bruto domaćeg proizvoda utvrđenog Mastrihtskim kriterijumima. Visok odnos javnog duga i bruto domaćeg proizvoda predstavlja veliki rizik za globalnu ekonomiju, jer apsorbuje veliki iznos novca investitora i mogao bi dovesti svjetsku ekonomiju u depresivan ekonomski rast.

Odgovori

U ovim uslovima centralne banke i vlade su pred velikim izazovom. Predsjednik američkog FED-a Džerom Pauel izjavio je da je američkoj ekonomiji potrebna stroža monetarna politika u borbi sa inflacijom.

- U ovoj godini, ako se stvari budu odvijale u skladu sa očekivanjima mi ćemo okončati vanredni program kupovine obveznica u martu i podizati referentnu kamatnu stopu tri ili četiri puta, za 0,25% svaki put - rekao je Pauel.

Podizanjem kamatne stope kontroliše se inflacija tako što se usporava protok novca, odnosno njegova cirkulacija kroz ekonomiju. Podizanje referentne kamatne stope sa sobom će povući rast kamatnih stopa na finansijskom tržištu, što će usporiti ekonomski rast, a može dovesti i do recesije.

Predsjednica Evropske centralne banke Kristin Lagard ne najavljuje promjenu referentne kamatne stope radi suzbijanja inflacije, ali je najavila da će u prvom tromjesečju 2022. godine provoditi kupovinu vrednosnih papira u sklopu hitnog programa kupovine zbog pandemije slabijom dinamikom, nego u prethodnom tromjesečju, a da će kupovinu obustaviti krajem februara 2022. godine.

Šta je, u ovoj složenoj ekonomskoj situaciji, potrebno hitno uraditi u BiH? Treba uvesti dvije stope PDV-a, manju za osnovne životne namirnice i lijekove i veću za ostale proizvode i usluge, da bi zaštitili građane od inflacije. Drugo, treba maksimalno usporiti rast cijena električne energije na domaćem tržištu, kao i ostalih proizvoda i usluga na čije cijene se može uticati da bi imali nižu inflaciju u odnosu na naše ključne trgovinske partnere da bi time očuvali cjenovnu konkurentnost. U protivnom, ako inflacija kod nas bude veća u odnosu na ključne trgovinske partnere, izgubićemo cjenovnu konkurentnost, naši proizvodi bi bili skuplji na inostranom i domaćem tržištu, a uvozni proizvodi jeftiniji. To bi dovelo do pada izvoza i rasta uvoza i vodilo bi ekonomskom padu i recesiji.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.