Pandemija kriza

Kriza koju je izazvao virus korona zaustavila je globalni ekonomski rast, na sasvim nov način, sa kojim nemamo prethodnih iskustava. Nije u pitanju nedostatak iskustava i znanja u upravljanju krizama, već kako ta iskustva i znanja primijeniti na najbolji način na ovu specifičnu krizu.

Za Veliku depresiju, tridesetih godina prošloga vijeka, vodeći svjetski ekonomisti - nobelovci smatraju da je bila bezrazložna i bespotrebna tragedija. Samo da Federalne rezerve nisu branile zlatni standard, samo da su hitno obezbijedile neophodnu gotovinu ugroženim bankama i time preduprijedile bankovnu paniku, sve bi se završilo recesijom, uobičajenih razmjera, koja bi trajala relativno kratko i bila bi brzo zaboravljena. Ekonomska nauka toga doba nije imala jasan odgovor kako reagovati na nadolazeću krizu.

Globalna ekonomska kriza, koja je 2008. godine pogodila svjetsku ekonomiju, nije nešto što se jednostavno dogodilo na finansijskom tržištu. Ona je nešto što je Volstrit (engl. Wall Street) kreirao sebi i preostalom dijelu svijeta. Neregulisano finansijsko tržište, preplavljeno likvidnošću, brzi rast cijena nekretnina (balon) i naglo povećavanje odobravanja kredita nelikvidnim dužnicima bili su otrovna kombinacija za nastanak krize.

Kriza iz 2008.

Sjedinjene Američke Države su efikasno odgovorile na krizu iz 2008. godine, preduzimanjem niza mjera monetarne i fiskalne politike. Federalne rezerve su, na samom početku krize, smanjile referentnu kamatnu stopu na nivo blizu nule i time povećale obim kreditiranja poslovnih banaka, po skoro nultim kamatnim stopama, radi obezbjeđenja njihove likvidnosti i kreditne aktivnosti prema privredi, po niskim kamatnim stopama, za podsticanje privredne i investicione aktivnosti. Preduzeto je niz mjera za spasavanje finansijskih institucija, malih i srednjih preduzeća i velikih kompanija, poput automobilske industrije. Program se zasnivao na kenzijanskoj ekonomskoj teoriji, po kojoj bi tokom krize trebalo nadoknaditi smanjenu privatnu potrošnju povećanjem javne potrošnje, da bi se spasila postojeća i stvorila nova radna mjesta i zaustavilo dalje ekonomsko propadanje. Preduzete mjere su dale dobre rezultate, zaustavljena je kriza, i već u 2010. godini ostvarena je zapažena stopa realnog rasta bruto domaćeg proizvoda od 2,53%. Ekonomski rast je nastavljen i u narednim godinama, sa prosječnom godišnjom stopom realnog rasta bruto domaćeg proizvoda od oko 2%. Nezaposlenost je značajno smanjena na prihvatljiv nivo od 4% u 2019. godini.

Evropska unija je neadekvatno i sporo reagovala na dolazeću ekonomsku krizu 2008. godine, pogrešnim programom mjera, baziranim na mjerama štednje, kao “lijeku” za izlazak iz krize, što je dodatno produbilo krizu. Intenzitet krize je bio neujednačen. Krizom su mnogo više bile pogođene zemlje na periferiji Evropske unije u odnosu na zemlje evropskog centra. Kriza je otkrila sve slabosti Evropske unije, njenu nedovoljnu solidarnost i nefunkcionalnost.

Ono što čini specifičnom ovu krizu jeste njen jak udar na ekonomiju, jer je privredna aktivnost zaustavljena ili joj je značajno otežan rad, uvođenjem oštrih mjera zaštite širenja korona virusa ograničenjem kretanja ljudi i roba. To je dovelo do naglog pada dohotka, potrošnje i fiskalnih prihoda. Svjetska ekonomija i ekonomije pojedinih zemalja će u ovoj godini imati veći pad nego što su imale 2009. godine. Ono što razlikuje ovu krizu od prethodnih jeste njen jači intenzitet i kraće vremensko trajanje.

Nedavno je MMF objavio revidirane prognoze rasta globalne ekonomije za 2020. godinu, pod pretpostavkom da se posljedice krize u najvećoj mjeri završe na drugom kvartalu. Svjetska ekonomija će ove godine doživjeti pad realnog bruto domaćeg proizvoda od 3%. Kada je riječ o ekonomijama regiona i pojedinih zemalja prognoze MMF-a su da će u ovoj godini pad realnog bruto domaćeg proizvoda evrozone iznositi 7,5%, Njemačke 7%, Francuske 7,2%, Italije 9,1%, Španije 8%, Rusija 5,5%, Sjedinjenih Američkih Država 5,9 %, Japana 5,2%, Južne Amerike 5,2%, Bliskog istoka i Centralne Azije 2,8% i Afrike 1,6%. Jedini pozitivan rast imaće region istočne Azije, gdje je Kina najznačajnija ekonomija sa realnim rastom bruto domaćeg proizvoda od 1,2%.

Kad je u pitanju region zapadnog Balkana, prema procjenama MMF-a, najveći pad realnog bruto domaćeg proizvoda od 9% će imati Hrvatska i Crna Gora, čije ekonomije su značajnim dijelom  oslonjene na turizam. Bosna i Hercegovina i Albanija, prema procjenama MMF-a, imaće pad realnog bruto domaćeg proizvoda od 5%, Sjeverna Makedonija 4% i Srbija 3%.

Međunarodni monetarni fond predviđa da se u 2021. godini neće nastaviti pad ekonomskog rasta, već da će se nastaviti rast koji je za Evropu i Sjevernu i Južnu Ameriku značajno manji od ovogodišnjeg očekivanog pada. Značajniji rast se predviđa za istočnu Aziju koja bi naredne godine mogla imati rast od oko 9%.

Pomjeranje

Ako bi se prognoze MMF-a ostvarile proizvele bi brojne promjene. Geopolitičko težište ekonomske aktivnosti još više bi se pomjerilo prema istočnoj Aziji, kao ekonomski najdinamičnijem dijelu svijeta. Kriza će najviše pogoditi male i slabe ekonomije. Njihov kapacitet da očuvaju svoju privredu i zaposlenost je nedovoljan. Može se očekivati je da će doći do globalnih promjena koje je najavio predsjednik Francuske Emanuel Makron da “svijet neće biti isti nakon korona virusa”. Slabosti globalnog sistema navele su čak i Henrija Kisindžera, doajena svjetske diplomatije i bivšeg američkog državnog sekretara, da se javno oglasi porukom “da se svjetski lideri moraju pripremiti za period tranzicije, jer će poslije epidemije korona virusa uslijediti novi svjetski poredak”, koja se mnogima nije dopala.

Zemlje pogođene krizom brzo su reagovale programom ekonomskih mjera, radi ublažavanja negativnih ekonomsko-socijalnih posljedica pandemije korona virusa. Glavni cilj preduzetih mjera je sačuvati preduzeća i zaposlenost i održati platežno sposobnu tražnju i potrošnju. Na krizu treba djelovati brzo i efikasno, adekvatnim mjerama, tako da uloženi novac što više doprinese očuvanju preduzeća i zaposlenih i stvori pretpostavke za brži oporavak ekonomije i životnog standarda. Ili kako to slikovito opisuje nobelovac Džozef Stiglic: “Svaki pad se u nekom trenutku završi. Pokazatelj dobre politike je u tome da li je ona uspjela da pad učini plićim i kraćim nego što bi inače bio”.

Države pogođene krizom su uglavnom odlučile da na sebe preuzmu značajan dio obaveza privatnog sektora. Nagli pad dohotka privatnog sektora mora se neutralisati povećanjem javne potrošnje. Ta povećana javna potrošnja treba imati produktivnu namjenu u smislu ublažavanja krize i generisanja budućeg ekonomskog razvoja.

Niske stope

Programi mjera na ublažavanju posljedica krize na privredu su najvećim dijelom usmjereni da omogućavanje preduzećima da sačuvaju privrednu aktivnost, likvidnost i zaposlenost putem pristupa povoljnim finansijskim sredstvima sa izrazito niskim kamatnim stopama. Niske kamatne stope su najjače oružje protiv krize, jer podstiču privrednu i investicionu aktivnost, dok visoke kamate guraju privredu u još dublju recesiju. Federalne rezerve SAD su, na nagovještaj krize, brzo reagovale i donijele odluku da smanje referentnu kamatnu stopu do skoro nultog iznosa (0,25%) i time omoguće zaduživanje poslovnih banaka po niskim kamatnim stopama. To omogućava poslovnim bankama da mogu odobravati kredite privredi po povoljnim uslovima, niskim kamatnim stopama. Federalne rezerve su pokrenule opsežan program podrške privredi vrijedan 2.300 milijardi dolara, kreditiranjem preduzeća putem poslovnih banaka povoljnim kreditima i kupovinom američkih hartija od vrijednosti. Američki Kongres je do sada odobrio 2.700 milijardi dolara ekonomske podrške privredi, zaposlenim i zdravstvenom sektoru, radi ublažavanja posljedica korona virusa. Centralna banka Ujedinjenog Kraljevstva, Banka Engleske, je takođe spustila referentnu kamatnu stopu sa 0,75% na 0,25% i odobrila poslovnim bankama korišćenje 190 milijardi funti za kreditiranje preduzeća. Država je sredinom marta obezbijedila 330 milijardi funti povoljnih kredita za finansiranje velikih kompanija, što će rasteretiti bankarski sektor, od koga se zauzvrat očekuje da osigura povoljne kredite za mala i srednja preduzeća. Njemačka je usvojila paket mjera podrške privredi vrijedan 750 milijardi evra, od kojih se veliki dio odnosi na kreditne garancije, kako bi preduzeća u krizi imala pristup  povoljnim kreditnim sredstvima banaka. Navedene zemlje i druge snažne ekonomije, koje imaju instrumente i ekonomski kapacitet, učiniće sve da ekonomski pad njihovih ekonomija bude što manji, što se pokazalo i tokom prethodne ekonomske krize 2008. godine.

Evropska unija je usvojila paket ekonomske pomoći, vrijedan 540 milijardi evra, zemljama članicama pogođenim posljedicama korona virusa. Program ekonomske pomoći obuhvata kreditne linije iz Evropskog stabilizacionog mehanizma (ESM) u iznosu od 240 milijardi evra, koje članice mogu dobiti u visini do najviše 2% njihovog bruto domaćeg proizvoda. Drugi dio programa je kreditni program Evropske investicione banke (EIB) od 200 milijardi evra, planiran za kreditiranje kompanija po izuzetno povoljnim uslovima. Treći dio programa je program Evropske komisije vrijedan 100 milijardi evra, namijenjen zemljama članicama da održe zaposlenost. Ono o čemu se lideri nisu dogovorili je pitanje uspostavljanja zajedničkog kreditnog instrumenta takozvanih “korona obveznica”. To pitanje je podijelilo Evropsku uniju. Njemačka, Holandija, Austrija i Finska snažno se protive tom prijedlogu, dok devet zemalja, među kojima je Francuska, Italija i Španija, traže da se uspostavi instrument zajedničkog duga. I ovom prilikom Evropska unija je pokazala nespremnost za veću solidarnost, koja bi predstavljala snažno vezivno tkivo zajedništva. Ukoliko se ponovi repriza krize iz 2008. godine, da neke zemlje, poput zemalja evropskog centra, krenu brzim oporavkom, jer za to imaju sredstva, a da druge zemlje na periferiji Evropske unije, poput Italije, Španije i Grčke krenu sporije, to će predstavljati ozbiljan udar na očuvanje jedinstva Evropske unije.

Mjere

Ekonomske mjere koje su preduzele vlade regiona, na ublažavanju posljedica korona virusa, su uglavnom slične i u skladu su sa dobrom međunarodnom praksom. Republika Srbija je za podršku privredi usvojila Program ekonomskih mjera podrške privredi, vrijedan 5,1 milijardu evra, što je 11% bruto domaćeg proizvoda. Program ekonomskih mjera obuhvata fiskalne olakšice tokom trajanja vanrednog stanja, direktna davanja putem isplate minimalnih zarada sa doprinosima za preduzetnike, mala i srednja preduzeća tokom trajanja vanrednog stanja i kreditnu podršku privrednim subjektima, radi obezbjeđenja likvidnosti, održavanja poslovne aktivnosti i zaposlenosti u uslovima ekonomske krize, dodjelom povoljnih kredita od strane Fonda za razvoj Republike Srbije u iznosu od 200 miliona evra i komercijalnih banaka u iznosu od 2,2 milijarde evra uz garancije države u skladu sa garantnom šemom.

Slične ekonomske mjere za podršku privredi je preduzela Republika Srpska. Preduzete mjere  sadrže poreske olakšice, direktnu pomoć putem isplate minimalnih ličnih dohodaka sa doprinosima i porezom za radnike kojima nije omogućen rad zbog preduzetih mjera na sprečavanju širenja korona virusa, uvođenje tromjesečnog moratorijuma na otplatu glavnice i kamate privrednim subjektima kojima su sredstva plasirana iz fondova kojima upravlja Investiciono razvojna banka, uvođenje moratorijuma na otplatu kredita od strane komercijalnih banaka, dok traje vanredno stanje, po zahtjevu klijenata i razni podsticaji poljoprivrednoj proizvodnji. U toku je formiranje tri fonda: Kompenzacioni fond, Garantni fond i Fond za pomoć lokalnim zajednicama, sa ciljem da se kroz podršku ovih fondova održi privredna aktivnost, likvidnost i zaposlenost privrednih subjekata i time umanje negativne posljedice krize.

Piše: Vasilj Žarković, profesor na Ekonomskom fakultetu u Banjaluci

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.