Kreativna destrukcija BiH

Ono što posebno zabrinjava jeste odlazak mladih koji ne planiraju da se ikad više vrate, što bi dovelo do demografske katastrofe države. Anketa Ujedinjenih nacija iz 2021. godine sugeriše da čak 47 odsto mladih starosne dobi od 18 do 29 godina razmišlja da napusti BiH, a ovaj broj raste iz godine u godinu.

Međunarodni faktori

U gradovima i institucijama Evropske unije kao jedan od najvećih izazova generalnom napretku BiH, kao i njenom približavanju EU se predstavlja zagovaranje secesionizma Republike Srpske od strane njenih predstavnika. Naravno svakoj priči je neophodan zlikovac i ovu ulogu su na Zapadu igrali Srbi i njihovi predstavnici dosljedno od početka devedesetih godina, pa sve do dan-danas. Ovakvo pojednostavljenje problematike je tragikomično, jer zagovaranje secesije nije problem, već simptom, a problem je sama BiH.

Prividnost političke komplikovanosti dejtonske BiH je odličan izgovor za domaće političare da odgovornost prebace na “drugu stranu”, ali i za strane sile da opravdaju miješanje u unutrašnja politička pitanja države. Međutim, da li je BiH disfunkcionalna zbog njene dejtonske konstitucije ili je od samog početka bila iracionalna tvorevina s obzirom na to da bi čak 50 odsto njene populacije podržalo secesiju, dok 50 odsto mladih ljudi želi da napusti državu? U svakom slučaju BiH je još jednom opravdala svoju omiljenu krilaticu: “Gdje prestaje logika, tu počinje Bosna”.

Američki profesor prava na Univerzitetu Indijana Timoti Vilijams Voters, koji je svojevremeno bio istraživač u Haškom tribunalu i OEBS-ov službenik za ljudska prava u BiH navodi da je najbolje rješenje bosanskog pitanja upravo secesija. On navodi da je američka spoljna politika prema BiH bila protivna secesiji iz tri razloga: opasnost da može da dovede do rata, proširenje uticaja Rusije na Republiku Srpsku, kao i time što bi secesija na neki način validirala događaje iz Srebrenice.

Kao rješenje iz američke perspektive, profesor Voters daje sljedeće sugestije: paraliza isto može da dovede do sukoba, a društvo je toliko podijeljeno da je mirna secesija moguća, osim u slučaju da bošnjački predstavnici ne pokušaju vojno da intervenišu, što se može zaobići uz fizičko prisustvo i garancije NATO-a. Drugo, SAD svojom politikom zapravo omogućuje destabilizaciju regiona i jačanje prisustva Rusije u BiH. Profesor Voters vidi rješenje u tome da Republika Srpska dobije ono što traži, a da zauzvrat postane članica NATO-a. Treće, kao neko ko je uticao da u Haškom tribunalu bude osuđeno pet pojedinaca srpske nacionalnosti za ratne zločine, Voters navodi da nezavisna Republika Srpska ne bi imala povoda da se ponaša “nasilnički” prema drugim etničkim grupacijama. Mrtvima treba dići spomenike i memorijalne centre, ali žive ne treba tjerati da žive zajedno, posebno ako je to protivno njihovoj volji.

Ovakvi pogledi na regionalna politička dešavanja su rijetki među stručnjacima iz SAD, a bez finansijske podrške su i te kako nevidljivi u vašingtonskoj močvari. Američka spoljna politika, koja još drži čitav region pod svojom političkom hegemonijom ima jednostavnu formulu - nametanje svoje volje dokle god je dati subjekat ne prihvati. Jedino je ta formula pokleknula u slučaju Vijetnama i Avganistana, gdje su Amerikanci digli ruke i odustali od svojih dugoročnih planova. Da li je moguće zaključiti u kom pravcu će se odvijati stvari u slučaju Republike Srpske i BiH? Teško je reći, ali za sada se čini da SAD planiraju da drže situaciju zamrznutom dokle god sve etničke grupe ne prihvate BiH kao takvu - dakle dok se jedna od ove dvije države ne raspadne.

U velikoj mjeri BiH podsjeća na propali brak, koji je toksičan, u kojem nema ljubavi i povjerenja, ali čije je postojanje isforsirano od roditelja bračnog para. Iz zapadne perspektive kontrolisani haos je bolji od nekontrolisanog mira, što objašnjava u velikoj mjeri selektivnu diplomatiju. Jedno je jasno, u onom braku gdje nema sreće, ljubavi, iskrenosti i uzajamnog povjerenja, tu nema ni budućnosti. Po svim aspektima, BiH je propala država, ne samo zato što je siromašna, puna korupcije i disfunkcionalna, nego i zato što njeni građani ne vjeruju u nju.

Unutrašnji faktori

Bračni par koji prođe kroz razvod ubrzo se suoči sa jednom drugom realnošću - nemaju više koga da krive za svoje probleme i sami sebi postaju najgori. Dakle, kada bi i došlo do raspada kompletne BiH, uvidjeli bismo uskoro da je u nama samima od početka bio najveći problem.

Ono što je karakteristika svih ljudi, a ne samo nas sa Balkana, jeste da druge okrivljujemo za svoje nedaće. To je i te kako izraženo još više kod naroda koji su doživjeli traumatične događaje i koje zbog njih udara bolest uma zvana “mentalitet žrtve”. Takvim ljudima su svi krivi, samo oni nisu, jer su proživjeli određeni vid nepravde. Kako bismo zaobišli ovu zamku naše kolektivne (ne)svijesti, neophodno je sagledati kako i mi sami doprinosimo nefunkcionisanju države.

U svojoj knjizi “Zašto nacije propadaju” Daron Ačemoglu i Džejms Robinson argumentuju da razlike između razvijenih i nerazvijenih zemalja nisu rezultat geografije, kulture ili nekompetentnih vođa, već su isključivo političke prirode i zavise od kvaliteta državnih institucija. Tako jedna mala Slovenija ekonomski raste i razvija se, dok ostatak bivše Jugoslavije propada. Dok noću jug Korejskog poluostrva sija, sjever u potpunosti obuzme tama. Ova naučno potkrijepljena ideja je jednostavna - samo države koje imaju politički inkluzivne institucije bilježe društveno-ekonomski rast, dok one sa ekstraktivnim institucijama su uveliko na putu ka propasti.

Priroda ekstraktivnih političkih institucija je takva da generiše moć u rukama elita, koje politički i ekonomski eksploatišu ostatak društva. Zbog manjka volje elita da se promijeni status kvo, dolazi do pojave ekonomskih nejednakosti u društvu, siromaštva, inovacija nestaje, a izlaz iz situacije skoro pa ne postoji.

Poznati austrijski ekonomista Jozef Šumpeter objašnjava ekonomski razvoj društva kroz koncept kreativne destrukcije, kroz koji država mora da prođe na svom putu ekonomskog i tehnološkog razvoja. To je proces u kojem novo zamjenjuje staro, u kojem dolazi do preraspodjele resursa i stvaranja novih gubitnika i dobitnika. Za ekonomski napredak nije vezan samo veći broj obrazovanih ljudi, kao ni efikasnije i bolje mašine, već i transformacija koja dolazi kroz proces destabilizacije.

Upravo zbog straha da će izgubiti političku i ekonomsku moć, elite uspostavljaju sistem koji koči proces ekonomskog napretka i time nanose štetu ostatku društva. Tako je Gutenbergova štamparska revolucija zakasnila 400 godina u Osmanskom carstvu, zbog straha da bi se pisane ideje slobodno širile i tako ugrozile vladajući poredak. Isto je bilo i u Austrougarskoj, gdje se habsburški vladar Franc Jozef bunio protiv građenja željezničkih pruga, jer je strahovao da će time omogućiti revoluciju u državi. Utisak je da su i ostale države na Balkanu, koje su vijekovima bile pod direktnim uticajem ovih imperija, isto tako uspostavile ekstraktivne institucije.

Svi ekonomski indikatori ukazuju na to da su institucije Bosne i Hercegovine, ali i ostalih zemalja u regionu ekstraktivne, jer elite na Balkanu dižu ručnu kočnicu ekonomskim i političkim promjenama kako ne bi ugrozile svoju privilegovanu poziciju. Uspostavljanjem inkluzivnijih institucija, Republika Srpska bi omogućila lakši pristup ekonomskim prilikama većem broju svojih građana, što bi dalje podstaknulo sveopšti privredni razvoj. Kako postići institucionalnu inkluzivnost? Uvođenjem transparentnih procedura i odgovornosti u javnoj upravi, jačanjem pravnog sistema koji garantuje svima ista prava, investiranjem u obrazovanje i zdravstvo, jačanjem podrške preduzetništvu, omogućavanjem poštenih izbora i uključivanjem različitih društvenih grupa u donošenje odluka.

Kao izlaz iz krizne situacije vladajuće grupacije obično predstavljaju privlačenje većeg broja stranih direktnih investicija ili neki novi infrastrukturni projekat. Iako je autoput značajan za ekonomski razvoj, bez inkluzivnih institucija će samo olakšati svima odlazak iz države. Silazak BiH i Republike Srpske sa puta ka kompletnoj destrukciji je upravo jačanje inkluzivnosti institucija i kreativna destrukcija.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.