Kletva „cara Litijuma”

Vlada Republike Srbije je 11. jula vratila na snagu Uredbu o utvrđivanju prostornog plana za realizaciju projekta „Jadar”, kojim bi „Rio Tinto” otpočeo rudarenje litijuma u Srbiji. Isto tako je Narodna skupština Republike Srpske odbacila deklaraciju protiv otvaranja rudnika litijuma u opštini Lopare. Ove dvije političke odluke duboko su podijelile društvo u regiji. 

U ovoj političkoj borbi na jednoj strani se nalaze zabrinuti građani i lokalne zajednice, a na drugoj vlasti iz Beograda i Banjaluke. Za jednu stranu su litijum i „Rio Tinto” asocijacija na ekološku katastrofu i neokolonijalnu poziciju regiona u odnosu na ostatak Evrope i svijeta; dok su za drugu asocijacija na ekonomski boljitak i ubrzan proces integracija ka Evropskoj uniji. 

Drugi Jadrov dolazak

S namjerom da ubijedi građane Srbije da se radi o drugoj opciji, njemački kancelar Olaf Šolc je 19. jula specijalno doputovao u Beograd. Nejasno je zašto je Šolc, kao predstavnik zemlje koja ima daleko veći broj nalazišta litijuma od Srbije i Srpske zajedno, došao baš u Beograd da daje garancije i da drži govore kako je litijum ključan za budućnost Srbije i Evrope. Ako je litijum toliko ključan, zašto nisu do sada otvorili rudnike i u Njemačkoj? 

Odgovor na ovo pitanje se možda krije daleko u istoriji. Naime, 27. jula 1189. je veliki župan srpski Stefan Nemanja u Nišu ugostio njemačkog cara Fridriha Prvog Barbarosu, koji se zaputio prema svetoj zemlji sa ciljem da otpočne Treći krstaški rat. Iako je to još uvijek predmet polemika, priča se i danas kako je srpski vladar ručao sa viljuškom i nožem, dok je njemački car jeo rukama. 

Prateći se ovom logikom, utisak je da i mi danas prednjačimo u odnosu na modernu Njemačku. Naravno, u dobu ubrzanog protoka informacija neophodno je ovakav sarkazam ostaviti ljudima koji su za to plaćeni, a obratiti posebnu pažnju na činjenice. 

Proces vaskrsenja projekta „Jadar” okićen je raznim hipotezama, ali je najviše obavijen velom tajnosti, što dnevnopolitički diskurs vraća na balkanski modus operandi „rekla-kazala”. Nezahvalno je u takvom ambijentu imati mišljenje i stav, upravo zbog odsustva validnih i lako provjerljivih podataka. Isto tako je etički neispravno zalijetati se u tako veliki projekat, bez adekvatnog broja studija. Posebno ne kada se po raznim anketama i procjenama tome protivi više od 50 odsto građana Srbije.  

Program Ujedinjenih nacija za okolinu (UNEP) prije svakog projekta izvrši detaljnu procjenu uticaja na životnu sredinu. Ovime UNEP nastoji da predvidi i procijeni opasnosti i uticaje predloženog projekta ili razvojnih planova, uzimajući u obzir sve negativne i pozitivne uticaje na društveno-ekonomske, kulturne, ekološke i ostale sfere društva koji bi nastali tokom određene ljudske aktivnosti. 

Osim kompanije „Rio Tinto”, niko od nadležnih organa nije sproveo jednu ovakvu procjenu. Ovim namjernim ili nenamjernim propustom, stvorio se ogroman prostor za spekulacije i iznošenje raznoraznih tvrdnji, od kojih su mnoge zasnovane na neistinama. Naravno, kompanija „Rio Tinto” tvrdi da će planirano rudarstvo biti u skladu sa zahtjevima za zaštitu životne sredine. 

Ovakve procjene su sporne, s obzirom da je grupa koja predstavlja britanske penzione fondove koji su investitori „Rio Tinta”, tzv. Forum penzionih fondova lokalnih vlasti (LAPFF), izrazila zabrinutost u vezi sa upravljanjem vodnim resursima kompanije u njenom rudniku bakra „Oju Tolgoi” u Mongoliji i rudniku ilmenita na Madagaskaru. Ovo je samo jedna u nizu od velikog broja kritika koja prate kompaniju „Rio Tinto”. 

Ono što je posebno zabrinjavaće jeste činjenica da bi to bio jedan od prvih rudnika litijuma na svijetu u naseljenoj i poljoprivrednoj oblasti. Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju sa Univerziteta u Beogradu ukazuje u svojim naučnim istraživanjima na potencijalno razarajuće uticaje na podzemne vode, zemljište, korišćenje vode, gubitak biodiverziteta i nagomilavanje otpada. Istražno bušenje koje je sprovela rudarska kompanija već je izazvalo štetu po životnu sredinu, jer je rudarska voda koja sadrži visoke nivoe bora curila iz istražnih bušotina i izazvala sušenje usjeva. 

S obzirom na potencijalnu ekološku štetu koju može ovakav projekat da izazove, neophodno je sprovesti veliki broj nezavisnih studija i istraživanja pa bazirano na dostupnim podacima, donijeti i konačni sud vezano za Jadar. Ne kaže se džabe u narodu „strpljen-spasen.” Možda je Olaf Šolc došao u Srbiju, jer se Evropskoj uniji zapravo žuri da ostvari energetsku nezavisnost, u periodu geopolitičke nestabilnosti. Samo nalazište Jadra bi zadovoljilo preko 90 odsto energetskih potreba Evropske unije. 

Prokletstvo prirodnih resursa

Ako pretpostavimo na momenat da je Jadar u potpunosti siguran za životnu sredinu i okolinu, onda nam preostaje da sagledamo može li zaista takav jedan projekat da ekonomski ojača jednu državu. Neminovno je da takav projekat može da privuče direktne investicije, ali primjeri drugih zemalja iz istorije jasno ukazuju na činjenicu da prirodne resurse prati kletva. 

Nekada u prošlosti je za države pronalazak prirodnih resursa bio prava lutrija, međutim, rapidan razvoj međunarodne trgovine i globalizacija su ovo promijenile. Holandija je 1959. godine pronašla velika nalazišta prirodnog gasa, čija je povećana eksploatacija dovela do pada drugih privrednih sektora u zemlji, pa je ovaj fenomen dobio naziv „Holandska bolest”. 

Nova nalazišta prirodnih resursa zahtijevaju priliv stranih investicija, koje omogućuju proces eksploatacije. Ovaj priliv stranog kapitala koji se preliva na ostatak ekonomije, u kratkom periodu podiže vrijednost domaće valute i dovodi do smanjenja konkurentnosti na stranom tržištu, jer su domaći proizvodi automatski skuplji u odnosu na strana tržišta. To znači da je tada jeftinije da uvozimo proizvode u državu, umjesto da ih izvozimo. Ovo se sve dešava na štetu domaće proizvodnje, jer sav državni kapital se prelijeva u novi sektor, što vodi ka indirektnoj deindustrijalizaciji. 

Povećana eksploatacija vodi ka stvaranju velikog broja radnih mjesta u novom sektoru, koji automatski diže vrijednost realne zarade, ali na štetu drugih sektora u ekonomiji, što vodi ka povećanju ekonomske nejednakosti u državi. 
Na duže staze indirektna deindustrijalizacija vodi do povećanja broja nezaposlenih u sektorima za proizvodnju, što dalje pogoršava fiskalni deficit, jer država mora da socijalno podrži veliki broj ljudi koji su dobili otkaze. Ovo je dodatno pogoršano zbog smanjenja prihoda iz sektora za proizvodnju, što u najgorem slučaju može da dovede do kompletnog ekonomskog raspada države, što je bio i slučaj sa Venecuelom, koja ima najveće naftne rezerve na svijetu. 

Postoji pregršt ekonomskih studija koje su empirijski dokazale da zemlje koje imaju manji broj resursa, kao što su Singapur ili Južna Koreja, ekonomski bolje napreduju u odnosu na zemlje sa velikim brojem resursa, kao što su to Nigerija, Venecuela i demokratska republika Kongo. 

Početkom 20. vijeka otkriveno je da 80 odsto male ostrvske države Nauru sadrži fosfate, a rudarska prava su prodata Njemačkoj, koja je tada kolonizovala Nauru. Do početka Prvog svjetskog rata, izvezeno je oko 80 miliona metričkih tona fosfata, a nakon rata, izvoz je preuzela Australija. Kada je Nauru postao nezavisan 1968. godine, nastavio je sa izvozom fosfata, pa je tako 1981. godine Nauru postao najbogatija zemlja po BDP-u po glavi stanovnika. 

Država je omogućila stanovnicima besplatno zdravstvo i obrazovanje, međutim, ovakva ekonomija je dovela Nauru u poziciju da mora sve potrepštine da uvozi u državu. Rudarstvo fosfata je uništilo prirodu i domaću poljoprivredu ostrva, čime je povećana zavisnost od uvezene hrane. Kada su prihodi od fosfata opali, došlo je do uvoza jeftine i procesuirane hrane, što je uzrokovalo epidemiju gojaznosti koja traje već 40 godina, a očekivani životni vijek se smanjio na samo 60 godina. 

U slučaju i da dođe do ostvarenja projekta „Jadar” i rudnika u opštini Lopare, Srbija i Srpska bi morale da prate primjere Norveške i Ujedinjenih Arapskih Emirata, koji su ekonomskom diverzifikacijom uspjeli da pobijede „Holandsku bolest”. 

Međutim, ako je suditi po istorijskim okolnostima, region zapadnog Balkana vijekovima prate prokletstva i bolesti, a na red je izgleda došla i „Holandska bolest”. Tako je kletvu cara Lazara zamijenila kletva „cara Litijuma”. 

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.