IDE GAS Prozor u svijet

 A Rusija je Evropa. Najljepši arhitektonski dokaz toga je grad kojem su često mijenjali ime, a koga njegovi stanovnici sve vrijeme svejednako zovu - Piter. Kako je moguće da se na besplodnim močvarama na ušću Neve načini jedan od najfascinantnijih gradova na svijetu? Odgovor je u čovjeku koji ga je načinio: u caru Petru Prvom Romanovu, Petru Velikom. Čujmo šta kaže Josif Brodski: “Njegova vizija novog grada bila je nešto sasvim posebno. Želio je da od njega načini luku za rusku flotu (…) Istovremeno, zamišljao je taj grad kao duhovni centar nove Rusije: centar razuma, nauke, obrazovanja, znanja. (…) Kad se u jednom čovjeku steknu i vizionar i car, on ne zna za milosrđe. Metodi koje je koristio Petar I u najboljem slučaju mogu se označiti kao prinuda. Za Petrove vladavine, ruski podanici imali su na izvjestan način ograničen izbor, da budu ili odabrani za vojnike ili poslati da grade Sankt Petersburg; teško je reći šta je bilo pogubnije. Desetine hiljada ljudi našlo je svoju bezimenu smrt u močvarnoj delti Neve (…) Taj grad isto toliko počiva na plećima svojih graditelja, koliko i na drvenim direcima koje su oni poboli u zemlju.”

Eto, na taj je način prije tačno tri stoljeća, a po planu koji su izradili Švajcarac Domeniko Trecini i Francuz Žan Le Blon, na dotad pustoj zemlji nikao grad, veliki grad, Piter. Na pedeset i devet stepeni i pedeset minuta sjeverne geografske širine, i 30 stepeni i devetnaest minuta istočne geografske dužine, rodio se grad koji danas ima skoro pet miliona stanovnika, grad koji se prostire na 1.400 kvadratnih kilometara, najsjeverniji grad s preko milion stanovnika na planeti, Venecija sjevera, grad sa 101 otokom, Piter. Većina gradova razvija se nekakvim organskim razvojem, a Piter je (kao i Trst, recimo) osnovan carskom odlukom. Zato ga valjda i Dostojevski naziva “apstraktnim i unaprijed zamišljenim gradom”. No spomenuti Fjodor Mihajlovič samo je jedan o znamenitih pisaca očaranih Piterom. Veza ovog grada i literature nastala je prije Dostojevskog, a i nastavila se nakon njega. Počelo je još sa Aleksandrom Sergejevičem Puškinom. Već je on jedno svoje djelo nazvao “Bronzani konjanik” po statui tako prozvanoj, a upravo je taj slavni kip Petra Velikog na konju, rad Etjena-Morisa Falkonea, jedan od najprepoznatljivijih simbola ovog grada. (Uz famozni muzej Ermitaž, memorijalno groblje na kojem je sahranjeno oko pola miliona žrtava opsade, Anđela s krstom na Bazilici Petra i Pavla, mostove preko Neve, Zimski dvorac, Palatu Admiraliteta …)  Mitologiju Piterovu nastavlja, naravno, graditi Nikolaj Vasiljevič Gogolj, a baš se u njegovim djelima počinje stvarati mistična čarolija Nevskog prospekta, tog famoznog toponima koji je svima što su odrasli uz rusku literaturu bio najljepši simbol njezin. Gogolja ponajbolje nastavlja upravo Dostojevski. Ko ne pamti one njegove zanosne heroje što se polako gube u ljubičastom sutonu petrogradskom, one nesrećne mladiće koji koracima gužvaju Nevski prospekt i kojima je upravo petrogradski zalazak sunca jedini, makar i kratkotrajni, lijek od zala u koja su upali. Kod Dostojevskog je ovaj grad - kako veli Dževad Karahasan - “ambijent u kojem jedno pored drugog, gotovo u fizičkom kontaktu, postoje razvrat i nevinost, bezumno bogatstvo i beznadežna bijeda, (…) i raj i Sodoma i Gomora istovremeno”.

Blokada

Nakon Dostojevskog dolazi Aleksandar Blok, a zatim Andrej Beli, koji će svoj najslavniji roman i prozvati po gradu. Roman se zove jednostavno Petrograd i već najavljuje vrijeme u kojem će grad nositi novo ime: Lenjingrad. Osmog septembra 1941. godine nacistička je armada posve okružila Lenjingrad i držala ga u opsadi sve do dvadeset i sedmog januara 1944. Punih devet stotina dana. U istoriji grada ovo je vrijeme poznato kao Blokada. Sve vrijeme opsade radili su dijelovi industrije, fakulteti, a blaga slavnog muzeja Ermitaž skrivena su u podrume. Nakon što je blokada slomljena izračunato je da je bilo najmanje šeststo pedeset hiljada žrtava, možda čak i osamsto hiljada.

Mada je Petar Veliki svojom voljom krstio grad vlastitim imenom, sam Lenjin nema ništa s prozivanjem ovog grada Lenjingradom. Prema riječima Brodskog Lenjin bi vjerovatno više volio da se bilo koji drugi grad prozvao njegovim imenom, odnosno prezimenom. Jer i to je znakovito: dva imena grada povezana su s jednim imenom i jednim prezimenom: carevim imenom i prezimenom vođe revolucije. Slavoj Žižek je jednom prilikom, makar i u drugačijem kontekstu, pisao o znakovitosti imena odnosno prezimena kao osnove za nadimak. Možemo na taj način promatrati i razliku između Petra Velikog i Lenjina. Car se legitimiše vlastitim imenom, revolucionar izmišljenim prezimenom. Car sebi gradi novi stolni grad, a revolucionar se vraća u stari, u Moskvu. Uostalom, da se vratimo Brodskom, ova su dva čovjeka imala samo dvije sličnosti: “poznavanje Evrope i okrutnost”. I grad je tako šezdeset i sedam godina nosio naziv Lenjingrad, makar su ga njegovi građani i dalje zvali Piter.

U nekom “nomen est omen” simbolizmu to mu i jeste najbolje ime: nekakva strana i oneobičena verzija imena njegovog tvorca. Jer Piter to i jeste: krajnja tačka Rusije i njezin “prozor u svijet”, najzapadnija tačka istoka i najistočnija tačka zapada, kolridžovski govoreći: “Rusija-u-Svijetu” i “Svijet-u Rusiji”.

Čarolija

Promjena imena nije, međutim, promijenila umjetničku čaroliju grada. Naprotiv. Pjesnici poput Osipa Mandeljštama i Josifa Brodskog, te još jedan sin ovog grada Vladimir Vladimirovič Nabokov nastavili su stvarati literarno ogledalo Pitera. Neki od Mandeljštamovih stihova vjerovatno su najljepši reci posvećeni bilo kojem gradu, a upravo je Brodski kroz svoje stihove i eseje najbolje i najljepše sumirao prvih tristotinjak Piterovih godina.

“To je grad u kojem se usamljenost podnosi nekako lakše nego na bilo kojem drugom mjestu, jer je i on sam usamljen”, tako kaže Brodski.

To je grad u kojem je juni mjesec karakterističan po znamenitim bijelim noćima (što su krstile i jedno djelo Dostojevskog): “U to vrijeme grad postaje volšeban, jer u dva ujutro možete da čitate ili pišete bez lampe, a zgrade, od kojih su pobjegle sjene, i njihovi krovovi, oivičeni zlatnim ramovima, liče na krhki porculan.”

Prozirno svjetlo bijelih noći, to sjeverno svjetlo usamljenosti, predstavlja preovladavajuću boju Pitera, grada čija se duša krije podjednako među redovima slova njemu posvećenih kao i na njegovim ulicama na isti način na koji taj grad i počiva podjednako na kostima svojih graditelja i kočevima koje su oni zabijali.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.