Golgota Srpske pravoslavne crkve (1991‒1995)

Za vrijeme rata, deset eparhija Srpske pravoslavne crkve, od ukupno 24 na teritoriji bivše Jugoslavije, bilo je izloženo stradanju, sve na teritoriji Hrvatske, Republike Srpske Krajine, BiH i Republike Srpske. Od ukupno deset eparhijskih arhijereja, čak osam nije moglo da boravi u sjedištu svoje eparhije, bilo da su morali da ga napuste, bilo da, po izboru i postavljenju za nadležnog arhijereja, nisu mogli ni da uđu u njega. Jedino su episkop banjalučki i episkop osječkopoljski i baranjski sav ratni period mogli da borave u svojim rezidencijama, u Banjaluci i Dalju. Ostalih osam, našli su utočište u Beogradu (iz Zagreba), Okučanima (iz Pakraca), Veljunu (iz Karlovca), Manastiru Krka (iz Šibenika), Beogradu (iz Bosanskog Petrovca), Manastiru Tvrdoš (iz Mostara), Sokocu (iz Sarajeva) i Bijeljini (iz Tuzle).

Trojica episkopa: slavonski, gornjokarlovački i dalmatinski, morali su da napuste sjedišta svojih eparhija dva puta tokom rata. Po podacima koji se mogu smatrati nepotpunim, trojica sveštenika izgubili su živote: jedan iz Dabrobosanske eparhije, koji je zarobljen kao vojnik, a potom ubijen, jedan iz Zvorničko-tuzlanske eparhije, koji je poginuo kao vojnik i jedan iz Slavonske eparhije, koji je umro nakon mučenja. Šestorica sveštenika bili su ranjeni: dvojica iz Zvorničko-tuzlanske eparhije i po jedan iz Gornjokarlovačke, Osječkopoljske i baranjske, Slavonske i Dabrobosanske eparhije. Sedmorica sveštenoslužitelja bili su u neprijateljskom zatočeništvu, od kojih su neki bili svirepo mučeni: trojica iz Slavonske eparhije, uključujući i episkopa, po jedan iz Dalmatinske, Dabrobosanske, Zahumsko-hercegovačke i Zagrebačko-ljubljanske eparhije. Jedan sveštenik iz Gornjokarlovačke eparhije bio je pretučen. Veliki broj sveštenika (više od 200) morao je da ode u izbjeglištvo, uglavnom 1991, 1992. i 1995. godine, a neki i više puta tokom trajanja rata, pa je veliki broj parohija bio upražnjen. Crkveni život u četiri eparhije: Slavonskoj, Gornjokarlovačkoj, Dalmatinskoji i Bihaćko-petrovačkoj, bio je 1995. godine praktično sasvim zamro, usljed nestanka sveštenstva i naroda i potpunog razaranja crkvene organizacije.

Hramovi

Najviše hramova Srpske pravoslavne crkve stradalo je 1991, 1992. i 1995. godine. Pored sedam porušenih ili oštećenih eparhijskih dvorova, srušeni su saborni hramovi u Pakracu, Karlovcu i Mostaru, kao i crkve u: Jajcu, Livnu, Gospiću, Petrinji, Bugojnu, Trnovu, Metkoviću, Stocu, Čapljini, Bosanskom Brodu, Gradačcu, Derventi, Maglaju, Vukovaru itd. Spisak od 212 porušenih crkava (manastirskih, parohijskih, filijalnih i kapela) i 367 oštećenih crkava (manastirskih, parohijskih, filijalnih i kapela), za vrijeme Jugoslovenskog rata (1991‒1995), takođe se može smatrati nepotpunim. Uništena su brojna istorijska znamenja i kulturne tekovine srpskog naroda, među kojima su srednjovjekovni hram iz 15. stoljeća, novovjekovne barokne crkve i crkve brvnare, jedan crkveni muzej, a pretpostavlja se da je uništeno i više od 7.000 ikona na ikonostasima. Uništavani su hramovi udaljeni i više od 100 kilometara od borbenih linija i minirane spomen-kapele sa kostima žrtava Genocida nad Srbima u NDH (Livno i Prebilovci kod Čapljine).

Istorija ne pamti da je i najveći zločinac svoje žrtve ubijao dva puta, i to u vremenskom razdoblju od 50 godina.

Iz zbirnog pregleda porušenih ili oštećenih hramova, uočljivo je da su, u apsolutnim brojevima, eparhije stradale ovim redom: Zvorničko-tuzlanska (98), Bihaćko-petrovačka (94), Slavonska (80), Zahumsko-hercegovačka (64), Dalmatinska (59), Gornjokarlovačka (56), Osječkopoljska i baranjska (49), Zagrebačko-ljubljanska (38), Dabrobosanska (36) i Banjalučka (5). Međutim, potpuniju i realniju sliku stradanja deset eparhija Srpske pravoslavne crkve od 1991. do 1995. godine, dalo bi pojedinačno poređenje broja hramova na njihovom području uoči rata i nakon rata, izraženo u procentualnom iznosu u odnosu na predratno stanje, jer je rat zatekao eparhije sa različitim brojem hramova. Isto važi i za broj sveštenika, parohija, parohijskih domova i ostalih crkvenih zdanja. Ipak, i bez toga, lako je uočiti da su srpski narod i njegova Crkva doživjeli izuzetno teško stradanje i da su sa pojedinih područja u Hrvatskoj, bivšoj Republici Srpskoj Krajini i Federaciji Bosne i Hercegovine, praktično iskorijenjeni, bilo kroz biološko, bilo kroz duhovno uništenje, koje se prevashodno ogleda u pokatoličavanju i pohrvaćivanju.

Stradanje u NDH

Da bi stradanje Srpske pravoslavne crkve (1991‒1995) bilo razumljivije u vremenskom okviru 20. vijeka, trebalo bi učiniti i pokušaj kratkog poređenja sa stradanjima koje je Crkva pretrpjela u Prvom svjetskom ratu (1914‒1918) i Drugom svjetskom ratu (1941‒1945), sa bitnom razlikom da je u prethodna dva stradanja bila obuhvaćena praktično cjelokupna Crkva, na čitavoj svojoj teritoriji, premda sa različitim omjerom i jačinom stradanja u pojedinim eparhijama. Tako je za vrijeme Prvog svjetskog rata, 231 sveštenoslužitelj SPC ubijen, a 203 su umrla na razne načine (od zaraznih bolesti, u zatočeništvu, od posljedica mučenja, poginuli na ratištu itd.), što znači da su 434 sveštenika i monaha SPC smrtno stradala tokom Prvog svjetskog rata. Bile su srušene i oštećene mnoge crkve, premda nije poznat tačan broj. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, ubijeno je najmanje 650 sveštenika, monaha i monahinja SPC, protjerano iz svojih parohija i manastira najmanje 600, a porušeno, zapaljeno, opljačkano ili obesvećeno najmanje 1.000 crkava i manastira. U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ubijena su trojica arhijereja: mitropolit dabrobosanski Petar (Zimonjić), episkop banjalučki Platon (Jovanović) i episkop gornjokarlovački Sava (Trlajić), dok je episkop zagrebački Dositej (Vasić) umro u izgnanstvu od posljedica mučenja, a episkop zahumsko-hercegovački Nikolaj (Jokanović) bio je pretučen i protjeran, pa je u izbjeglištvu i umro. U njemačkom zatočeništvu bili su patrijarh Gavrilo (Dožić) i episkop žički Nikolaj (Velimirović).

Posebno je bilo izraženo stradanje u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, gdje je ubijeno 146 sveštenoslužitelja, a srušeno, zapaljeno i demolirano 239 hramova i 18 manastira SPC. Najviše sveštenoslužitelja ubijeno je u Gornjokarlovačkoj eparhiji (57), zatim u Zvorničko-tuzlanskoj (27), Zahumsko-hercegovačkoj (19), Dalmatinskoj (15), Dabrobosanskoj (10), i na kraju u Banjalučkoj, Zagrebačkoj i Pakračkoj, po šest. Dakle, uočljiv je značajno manji broj stradalog sveštenstva u Jugoslovenskom ratu (1991‒1995), nego u Drugom svjetskom ratu (1941‒1945), što znači da je kod sveštenstva SPC postojala kultura pamćenja Genocida nad Srbima u NDH. Zaista, trojica ubijenih sveštenoslužitelja, šestorica ranjenih i sedmorica utamničenih, bez obzira na moguću nepotpunost podataka, neuporedivo je manja tragedija od 146 ubijenih sveštenoslužitelja u NDH, među kojima je bilo i nekoliko vladika. Može se zaključiti da je odluka srpskog pravoslavnog sveštenstva da ode u izbjeglištvo, radije nego da na kućnom ili crkvenom pragu čeka neprijatelja, u velikoj mjeri smanjila ukupni ishod stradanja. Zbog toga je golgotu Srpske pravoslavne crkve od 1991. do 1995. godine nemoguće razumjeti bez poznavanja njenog stradanja na praktično istom području od 1941. do 1945. godine, sa kojim pogromi iz posljednje decenije 20. vijeka čine tragičnu istorijsku cjelinu, s obzirom na ideološke i političke uzroke, podstrekače, neposredne izvršioce, kao i na posljedice stradanja.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.