Dan pobjede

 Od tada, pa sve do decembra 1941, njemačka armija bilježila je stalne pobjede. Ako se uzmu u obzir teritorijalna proširenja Njemačke do početka otvorenog rata u Evropi, kao i teritorije onih država koje su joj bile saveznice, lako je doći do zaključka da se pod vlašću sila Osovine, tj. nacističke Njemačke i fašističke Italije, kao i njihovih satelita, nalazila čitava Evropa između Sovjetskog Saveza i Britanije. Izuzetak su bile neutralne Švajcarska i Švedska, evropski dio Turske, zatim Španija i Portugalija, čiji su diktatori bili na strani Osovine. Britanija je, praktično, ostala sama u ratu protiv fašističkih sila u Evropi. U takvim okolnostima desio se prelomni trenutak Drugog svjetskog rata - napad na Sovjetski Savez. Hitler je smatrao da su slovenski narodi “gnojivo za đubrenje germanskih polja”, a bili su mu potrebni robovi koji će raditi u njemačkim fabrikama, kao i prirodni resursi kojima je raspolagao SSSR. Osim toga, nacisti su smatrali međunarodni komunizam svojim smrtnim neprijateljem, koji teži da porobi njemački narod. 

Njemačkom agresijom na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine, Drugi svjetski rat ušao je u novu fazu. Sovjetsku granicu prešla je armija od 190 divizija sa oko 3.800.000 vojnika, oko 3.350 tenkova, oko 2.770 aviona i oko 7.200 artiljerijskih oruđa. Bila je to armija kakvu svijet do tada nije vidio. Nikada u istoriji jedna zemlja nije bila napadnuta takvom ratnom mašinerijom. Sa njemačkim trupama, kao pomoćne snage, na Istočnom frontu borili su se Italijani, Finci, Slovaci, Rumuni, Mađari, Španci i Hrvati. Otvaranje džinovskog fronta od Baltičkog do Crnog mora olakšalo je položaj Britanije. Njemačke trupe i njihove saveznice probile su sovjetsku odbranu i nezadrživo napredovale prema Moskvi, Lenjingradu (Sankt Peterburgu) i Staljingradu (Volgogradu). Međutim, rusko rodoljublje, heroizam ruskog čovjeka raspršio je iluzije njemačkog vođstva da će se Sovjetski Savez raspasti prvih mjeseci rata. Iako su trupe Vermahta razbijale sovjetske odbrambene linije, kidale vezu među armijama i njihovim štabovima, zarobljavale masu sovjetskih vojnika, sovjetski front nije se raspao. Staljinovi apeli zapadnim silama septembra 1941, da bude otvoren drugi front, na sjeveru Evrope ili na Balkanu, imali su krajnje dramatičan prizvuk.

Istočni front

Godine 1941. faktički je stvorena antifašistička koalicija, najmoćniji vojni blok u istoriji čovječanstva. To je bio savez jedne socijalističke države i jedne parlamentarne demokratije, uz to stare kolonijalne sile, kojem su se poslije japanskog napada na Perl Harbur decembra 1941. pridružile i SAD. Procjene vodećih zemalja antifašističke koalicije, u prevazilaženju ideoloških suprotnosti, polazile su od toga da je fašizam njihov osnovni neprijatelj. Pod širim pojmom fašizma treba podrazumijevati njemački nacionalsocijalizam, tj. nacizam, i italijanski fašizam. Oni, udruženi sa japanskim militarizmom, činili su savez totalitarnih država.

Napadom Njemačke i njenih saveznica na Sovjetski Savez došlo je do radikalnog preloma u Drugom svjetskom ratu, kako na bojnom polju, tako i u međunarodnim odnosima. Istočni front postao je odlučujuće ratište, gdje su vođene bitke kolosalnih razmjera. U sukobu sa Sovjetskim Savezom njemačka doktrina munjevitog rata doživjela je slom. Njemačke trupe stigle su do predgrađa Moskve, ali su decembra 1941. odbačene oko 300 kilometara od ruske prestonice. Bio je to prvi njemački poraz u Drugom svjetskom ratu. Crvena armija pokazala je da njemačka armija nije nepobjediva i da je doktrina munjevitog rata doživjela poraz. Krupna posljedica neuspjeha pod Moskvom bila je smjena njemačkih generala kakva nije viđena od bitke na Marni 1914.

Odlučujuće bitke Drugog svjetskog rata vođene su na Istočnom frontu, a među njima izdvajaju se: Staljingradska bitka (avgust 1942 - februar 1943) i Kurska bitka (jul - avgust 1943). U njima su učestvovale stotine hiljada vojnika, na hiljade tenkova, artiljerijskih oruđa i aviona. Obje su završile porazom Njemačke i njenih saveznica.

Premda je Drugi svjetski rat okončan kapitulacijom Japana 2. septembra 1945, kao Dan pobjede slavi se kapitulacija Njemačke 9. maja 1945. godine (po moskovskom vremenu). Dva dana ranije predstavnici poražene strane potpisali su predaju zapadnim saveznicima, ali je iz Moskve traženo da akt o kapitulaciji bude potpisan pred predstavnicima armije koja je najviše doprinijela pobjedi nad fašizmom. U junu iste godine u Moskvi je održana prva vojna parada u čast Dana pobjede.

Srbi u Drugom svjetskom ratu

Uz Ruse, protiv fašizma borili su se i Srbi, kao jedan od rijetkih naroda koji je imao dva pokreta otpora u Drugom svjetskom ratu. Aprilski rat 1941. godine, kojim je uništena Kraljevina Jugoslavija, a u zarobljeništvo odvedeno oko 375.000 ljudi, uglavnom Srba, bio je nedovršeni rat. Već 6. maja 1941. godine u okolini Sanskog Mosta izbila je trodnevna Đurđevdanska pobuna krajiških Srba usljed ustaških zločina nad lokalnim stanovništvom. Iz istog razloga započeo je 3. juna 1941. godine Junski ustanak hercegovačkih Srba, kojim je do kraja istog mjeseca oslobođen veći dio istočne Hercegovine. Kako su hrvatski zločini nad Srbima poprimali karakter genocida, 27. jula 1941. godine izbio je ustanak srpskog naroda u NDH, koji je planuo u Bosanskoj Krajini i Lici, ali je tokom ljeta obuhvatio praktično sva područja koja se Srbi naseljavali. Vremenom je došlo do pretvaranja tog opštenarodnog ustanka u organizovani vojni i politički pokret, koji je predvodila Komunistička partija Jugoslavije. Nasuprot Narodnooslobodilačkom pokretu (Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije) stajao je drugi antiokupatorski pokret - Ravnogorski ili Četnički pokret (Jugoslovenska vojska u Otadžbini). Dok je Narodnooslobodilački pokret bio i vojni i politički, revolucionaran, ofanzivan, republikanski, ljevičarski, prosovjetski, internacionalan (premda sa izrazitom srpskom većinom) i jedinstven, dotle je Ravnogorski pokret bio izrazito vojni, kontrarevolucionaran, defanzivan, monarhistički, desničarski, probritanski, nacionalan i nejedinstven. Preimućstvo u građanskom ratu između dva srpska oslobodilačka pokreta imao je Narodnooslobodilački pokret, koji je bespoštedno ratovao, dok je Ravnogorski pokret, nastojeći da sačuva srpski narod od stradanja, primjenjivao strategiju iščekivanja savezničkih vojski i time inicijativu prepustio NOP-u. Ipak, ishod građanskog rata odlučio je dolazak Crvene armije u Srbiju u ljeto i jesen 1944. godine.

Posebno treba imati u vidu nekoliko činjenica koje se tiču srpskog naroda u Republici Srpskoj i njegove antifašističke tradicije. Naime, Srbi su činili više od 67 odsto stradalih partizana sa teritorije NDH (1941 - 1945) iako su činili oko 32 odsto njenog ukupnog stanovništva. Srbi su činili oko 44 odsto stanovništva današnje Bosne i Hercegovine, a činili su čak oko 78 odsto njenih partizanskih gubitaka. Muslimani su činili oko 31 odsto stanovništva današnje BiH, a samo oko 16 odsto njenih partizanskih gubitaka, Hrvati su činili (sa ostalim rimokatolicima) oko 23 odsto stanovništva današnje BiH, a samo oko pet odsto njenih partizanskih gubitaka.

Prema tome, ne postoji narod u današnjoj BiH i bivšoj Jugoslaviji koji ima snažniju antifašističku tradiciju od Srba i više razloga da slavi Dan pobjede nad fašizmom. Dok je Republika Srpska posvećena njegovanju uspomene na svoje pretke, dotle su srpski antifašisti protjerani iz kulture pamćenja u FBiH (nazivi ulica, škola, nastavni programi, udžbenici...), osim onda kad velikobošnjačkim unitaristima povremeno zatreba ZAVNOBiH, potpuno izvađen iz konteksta vremena u kojem je djelovao i svjesno prećutkujući da su Srbi činili oko 60 odsto njegovih vijećnika.

Piše: Goran Latinović, profesor istorije

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.