Sedamdeset godina Arhiva Republike Srpske (1953-2023)
Obilježavanje jubileja 70 godina organizovane arhivske djelatnosti u Republici Srpskoj predstavlja posebnu priliku da se u ovom tekstu o istoriji Arhiva iznese nekoliko suštinskih podataka koji mogu da posluže kao dobra ilustracija za razumijevanje stanja u kojem smo se kao društvo nalazili u drugoj polovini XX vijeka i danas, u trećoj deceniji XXI vijeka.
Arhivi su stari koliko i sama pismenost. Postojali su još u antičko vrijeme. Institucionalno se organizuju krajem srednjeg i početkom novog vijeka, kako bi se arhivska građa koncentrisala na jednom mjestu. Na teritoriji današnje Republike Srpske kasno je u odnosu na neke druge centre formirana organizovana arhivska služba. Arhiv grada Banjaluke osnovan je 1953, Gradski arhiv u Doboju 1954, a Opštinski arhiv u Foči 1981. godine. Gradski arhiv u Banjaluci je poslije tri godine prerastao u Sreski arhiv, a 1963. u Arhiv Bosanske Krajine. U Doboju se regionalni arhiv osniva 1973, a u Foči 1986. godine.
Arhiv grada Banjaluke osnovan je prije 70 godina rješenjem Narodnog odbora grada Banjaluke od 20. aprila 1953. Arhivsku službu obavljala su tada svega dva radnika. Do tada na prostoru sjeverozapadne Bosne o zaštiti arhivske građe nije vođena organizovana briga, što je dovelo do nekontrolisanog uništavanja dragocjene građe, pa su tako u nepovrat nestali značajni izvori o prošlosti ovih krajeva.
Počeci
Sjedište Arhiva bilo je u podrumskim prostorijama današnje Gradske uprave u Banjaluci. Zadatak Arhiva, smještenog u četiri neuslovne podrumske prostorije, bio je da “vodi nadzor i zaštitu nad svim arhivalijama na teritoriju grada Banja Luke” i “preuzme i smjesti sve arhive nadleštava, ustanova i preduzeća, čije poslove po njihovom prestanku ne preuzima nijedno drugo nadleštvo, ustanova ili preduzeće”.
Poslije tri godine Arhiv grada Banjaluke je, na osnovu saglasnosti Narodnog odbora Sreza Prijedor od 15. februara 1956, odobrenja Izvršnog vijeća NR Bosne i Hercegovine od 30. maja 1956. i rješenja Narodnog odbora Sreza Banjaluka od 29. juna 1956, prerastao u Sreski arhiv Banjaluke. Kao takav bio je zajednička stručna i naučna ustanova za srezove Banjaluka i Prijedor, koji su bili i njegovi osnivači.
Odlukama sreskih skupština Bihać od 8. jula i Banjaluka od 10. jula 1963. osnovan je Arhiv Bosanske Krajine sa sjedištem u Banjaluci. Sada se teritorijalna nadležnost Arhiva protezala na 23 opštine Bosanske Krajine. Bio je to najveći regionalni arhiv u tadašnjoj socijalističkoj Jugoslaviji.
Zbog širenja arhivske građe i jačanja značaja daljeg razvoja arhivske službe Arhiv Bosanske Krajine smješten je u maju 1973. u tzv. “Carsku kuću”, nekadašnju Vojnu komandu, gdje se i danas nalazi. Tu su, u većem prostoru, bili bolji uslovi za rad i zaštitu arhivske građe i za veći broj zaposlenih.
Teritorijalna nadležnost Arhiva Bosanske Krajine protezala se početkom devedesetih godina DžDž vijeka na 17 opština sjeverozapadne Bosne, a broj fondova i zbirki je narastao na oko 500. U Arhivu su bila zaposlena 22 radnika u tri organizacione jedinice: Odsjeku za zaštitu arhivske građe i nadzor registratura, Odjeljenju za sređivanje i obradu arhivske građe i Odsjeku opštih poslova.
Izbijanjem građanskog rata u BiH, u proljeće 1992, donijela je Vlada Srpske Republike BiH na sjednici 31. maja 1992. Odluku o osnivanju Arhiva Srpske Republike Bosne i Hercegovine, kao javne ustanove u državnoj svojini sa sjedištem u Sarajevu. Kako Odluka o osnivanju Arhiva Srpske Republike BiH nije nikada realizovana, arhivsku djelatnost na teritoriji Republike Srpske do sredine 1993. obavljali su, uz prećutnu saglasnost organa vlasti, Arhiv Bosanske Krajine u Banjaluci i regionalni arhivi u Doboju i Foči (Srbinju).
Danas je Arhiv, sa statusom republičke upravne organizacije u sastavu Ministarstva prosvjete i kulture u Vladi Republike Srpske, centralna ustanova za zaštitu kulturnih dobara. U njegovom sastavu, pored kancelarija u Doboju i Foči, djeluju od 2001. i one u Zvorniku i Trebinju, a od 2008. i u Sokocu. Djelatnost Arhiva Republike Srpske obavlja se u okviru dvije organizacione jedinice: Sektora za zaštitu arhivske građe u arhivu i Sektora za zaštitu arhivske građe van arhiva, pravne i opšte poslove.
Arhiv Republike Srpske je za kratko vrijeme, i pored smještajnih teškoća, preuzeo veliki broj arhivskih fondova najviših državnih organa, ustanova i organizacija, pravosudnih, prosvjetnih, naučnih i drugih institucija Republike Srpske, nastalih radom od 1992. do danas. Arhiv je uspio da za 70 godina postojanja i rada prikupi i zaštiti 876 arhivskih fondova i zbirki, sa oko 5.000 metara kvadratnih. Od ukupnog broja fondova i zbirki najviše se nalazi u Banjaluci (530), zatim Doboju (147), Foči (97), Trebinju (68) i Zvorniku (34). Arhivska građa obuhvata period od XVII vijeka do današnjih dana. Arhiv Republike Srpske posjeduje stručnu i specijalizovanu biblioteku zatvorenog tipa, koja je stvarana od samog osnivanja ustanove. Svake godine biblioteka se dopunjava novim primjercima stručnih i naučnih knjiga i časopisa, tako da danas boji preko 20.000 bibliotečkih jedinica (knjige i periodične publikacije).
Arhivsku i bibliotečku građu koriste redovno istraživači različitih profila obrazovanja, na osnovu čijih rezultata je nastao znatan broj diplomskih i magistarskih radova, doktorskih disertacija, naučnih i stručnih radova, novinskih tekstova, knjiga, studija, monografija, izložbi i slično. Arhiv svakodnevno pruža usluge pravnim i fizičkim licima. Arhivsku i bibliotečku građu godišnje koristi preko 200 istraživača, dok broj zahtjeva fizičkih i pravnih lica iznosi preko 1.000 na godišnjem nivou.
Opšti interes
Pored obavljanja redovnih poslova na prikupljanju, sređivanju i zaštiti arhivske građe, težište rada Arhiva Republike Srpske u posljednjoj deceniji bilo je na stručnom usavršavanju zaposlenih, opremanju depoa, objavljivanju stručnih i naučnih knjiga, priređivanju izložbi arhivskih dokumenata i informatizaciji arhivske službe.
Arhiv Republike Srpske, njegovi zaposleni ili saradnici objavili su ili priredili preko 200 monografija, knjiga i studija, stručnih i naučnih radova iz oblasti arhivistike, istorije i prava i priredili na desetine izložbi arhivskih dokumenata. Izložbe Arhiva Republike Srpske bile su priređivane i u inostranstvu.
U Arhivu Republike Srpske je tokom proteklih 70 godina postojanja i rada bilo zaposleno 125 stručnih i pomoćnih radnika, od kojih 84 u Banjaluci, 22 u Doboju, 10 u Foči, po četvoro u Zvorniku i Trebinju i jedan na Sokocu. Danas Arhiv zapošljava 30 radnika. Od ukupnog broja zaposlenih visoku stručnu spremu ima 24 (dvoje sa titulom doktora i troje magistra nauka), a srednju šest.
Današnji Arhiv Republike Srpske predstavlja reprezentativnu upravnu, kulturnu i naučnu instituciju, koja obavlja javnu arhivsku djelatnost od opšteg interesa za Republiku Srpsku.
Za rad na zaštiti arhivske građe i izuzetan doprinos i postignute vrhunske rezultate u oblasti obrazovanja, nauke i kulture Arhiv Republike Srpske je više puta nagrađivan i odlikovan: Ordenom Njegoša I reda (2013) i Poveljom Zlatni grb grada Banjaluke (2013). Isto tako, za svoj rad nagrađivani su i pojedinci zaposleni u Arhivu Republike Srpske.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.
