FELjTON: Politički odnosi u BiH: 1945-1958 (6): Put ka raspadu

I pored dominantnog projugoslovenskog i centralističkog opredjeljenja njenog rukovodstva, poremećeni odnosi između pojedinih republika i savezne vlasti, te nesporazumi u partijskom vrhu ipak nisu prolazili bez političkih refleksija u BiH. Pojavile su se tihe partikularističke ambicije i preokupacije. Jedne su bile politički manje opasne i završavale su na lokalističko-malograđanskim težnjama za samovažnošću, dok su druge imale nacionalistički predznak i predstavljale opasnost za jedinstvo republike i cijele Jugoslavije. Najprije su se javile u intelektualnim krugovima, pa su područja naučnog i kulturno-prosvjetnog života krajem 1957. godine označavana kao žarišta partikularističkih tendencija u BiH.

STRAH ZA BUDUĆNOST

Znaci republičkog partikularizma u naučnom i kulturno-prosvjetnom životu BiH uzrokovali su zebnju i podozrivost među pojedinim visokopozicioniranim rukovodiocima, koji su budućnost republike vidjeli u čvrsto integrisanoj Jugoslaviji. Takvi su u vrijeme javljanja antijugoslovenskog raspoloženja pojedine naučne analize i “poglede” na istoriju BiH detektovali kao opasnost po jedinstvo i homogenost države.

Markantan primjer je stanovište Nijaza Dizdarevića, koji je sa nepovjerenjem gledao na doktorsku tezu o bosansko-francuskim odnosima, odobrenu studentu Filozofskog fakulteta u Sarajevu, romanisti Midhadu Šamiću. Dizdarević je smatrao i na sjednici CK SK BiH, početkom novembra 1955. godine, izjavio da disertacija “ne odgovara našim prilikama” i da šteti cjelovitosti zemlje. Pri elaboraciji svog stava nastupio je prilično otvoreno, te je tom prilikom kazao: “Šamić je za svoju disertaciju uzeo da obradi veze Bosna-Francuska kroz istoriju. Na taj način on izdvaja Bosnu iz okvira FNRJ”.

Razlozi Dizdarevićeve bojazni nisu bili motivisani samo Šamićevom doktorskom disertacijom. Nakon podnesaka Husage Ćišića jedan dio inteligencije je tokom pedesetih godina, iako daleko od očiju i ušiju šire javnosti, “na stolu” držao pitanja koja su generisala polemike o bosanskim srednjovjekovnim specifičnostima i “starosjedilačkom” narodu u BiH. Na opasnost da suprotstavljeni stavovi vode raspravama kojem narodu shodno tome treba da pripadnu najveća prava i prvenstvo u daljem usmjeravanju njene politike, posredno je upozorio Mladen Čeldarović. On je na sjednici Ideološke komisije CK SK BiH, početkom juna 1958. godine, istakao da se u BiH “neproporcionalno” obrađuje bosansko srednjovjekovlje, odnosno problem bogumilstva u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. Naglasio je da se pri tome “mogu naći najrazličitija gledišta od tendencionalnog svojatanja na nacionalnoj osnovi do socijalističkih legendi po uzoru na Krležu”, ali i pojave da pojedini mlađi intelektualci, bez adekvatnog predznanja, “odmah ulaze u pitanja bogumilstva i srednjeg vijeka”.  U suštini, radilo se o onima koji su prihvatali problematičnu, romantičarsku, istoriografsku tezu prema kojoj su srednjovjekovni bosanski krstijani identifikovani kao bogumili i stav o njihovoj prevlasti u srednjovjekovnoj Bosni i masovnom prelasku na islam nakon osmanskog osvajanja. “Najglasniji” pobornici takve hipoteze tokom druge polovine četrdesetih i pedesetih godina bili su profesor i dekan Pravnog fakulteta u Sarajevu Aleksandar Solovjev i pomenuti uticajni književnik Miroslav Krleža. Istovremeno, stanovišta o bogumilima kao najbrojnijem i “temeljnom” narodu srednjovjekovne Bosne poklapala su se sa stavovima jednog broja muslimanskih intelektualaca i političara o “starosjedilačkom” statusu stanovništva islamske vjere u centralnoj jugoslovenskoj republici, što je pogodovalo izrastanju nezadovoljstva zbog “neravnopravnog” položaja BiH u odnosu na ostale jugoslovenske nacionalne republike. Na tim osnovama razvijao se muslimanski bosanski unitarizam, a njegovi protagonisti su se ponašali centrifugalno - ka političkom Sarajevu i produkovali republički partikularizam na liniji bosanske - bošnjačke posebnosti.

POGLEDI KA MATICI

Pored republičkog partikularizma koji se javljao na bazi zastupanja stava o bosanskoj - bošnjačkoj nacionalnoj i nadnacionalnoj posebnosti, u BiH se pedesetih godina prošlog vijeka, kao oblik ponašanja izvan avnojskog i zavnobihovskog državno-pravnog okvira, osjetila i prenaglašena nezainteresovanost za izražavanje republičkog patriotizma. Partijska dokumenta govore da su među dijelom srpskih i hrvatskih intelektualaca i umjetnika iz BiH, u određenoj mjeri pod uticajem Beograda i Zagreba, sve jače i izraženije postajale tendencije okretanja i čvršćeg kulturno-političkog povezivanja sa nacionalnim maticama, odnosno centrima nacionalne kulture. Centripetalno djelovanje inteligencije ka Beogradu i Zagrebu neminovno je u sebi nosilo duh starih borbi za uticaj u centralnoj jugoslovenskoj republici, što je lako prerastalo u nacionalizam i oživljavalo srpski i hrvatski pretenzionizam na BiH, te su oba ugrožavala AVNOJ-em i ZAVNOBiH-om uspostavljene odnose. U izvještaju o radu nižih organizacija Saveza komunista u republici CK SK BiH je u proljeće 1957. konstatovao da u pojedinim velikim bh. kulturnim centrima i ustanovama, naročito u sarajevskom i tuzlanskom pozorištu, ima “pojava šovinizma” kojim doprinose umjetnici “došli iz Beograda ili iz Zagreba”. Posebno je potcrtano da i partijske organizacije u ovim umjetničkim sredinama teško izlaze na kraj sa tim pojavama, jer ni komunisti nisu prevladali “izvjesne tuđe uticaje u sebi”. S obzirom na evidentnost navedenih pojava, u partijskoj analizi stanja međunacionalnih odnosa i njihovog uticaja na školsku omladinu opserviran je rad nastavnog kadra koji se školovao u Beogradu i Zagrebu. Obrađen je uticaj profesora, đaka dva najveća jugoslovenska centra, u bh. gimnazijama i konstatovano da se kao posljedica njihovog načina rada među starijim gimnazijalcima javljaju rasprave koje podstiču međunacionalnu netrpeljivost i “potpiruju nacionalizam”. Posebno je istaknuto da učenici debatuju da li je “značajniji ovaj ili onaj književnik, muzičar, slikar iz Srbije ili Hrvatske” i da li je beogradska ili zagrebačka “opera ili pozorište na višem umjetničkom nivou” i slično. Bilo je prilično očigledno da se srpski i hrvatski intelektualci i umjetnici iz BiH dijele na nacionalnoj osnovi, da se “mobilišu” na frontu borbe za ugled i uticaj nacionalnih kultura, i da se zbog toga kao po inerciji ponašaju u skladu sa kulturno-političkim interesima matičnih nacionalnih republika.

NESUGLASICE

Osim partikularizama ispoljavanih na poljima nauke, prosvjete i kulture, a koje su generisali nacionalizmi muslimanskih, hrvatskih i srpskih intelektualnih krugova u centralnoj jugoslovenskoj republici, jedan od njegovih vidova počeo se tokom druge polovine pedesetih godina osjećati i u privrednom životu BiH. Proizvodio ga je način na koji je savezna vlast planirala i po republikama “raspoređivala” fondove za razvoj privrednih, odnosno industrijskih grana. Od usvajanja Petogodišnjeg plana 1947. godine u centralnoj jugoslovenskoj republici je forsirana izgradnja objekata teške industrije, dok je skoro potpuno izostao razvoj drugih grana, naročito prerađivačke i industrije za proizvodnju robe široke potrošnje. Proizvodi bh. bazične industrije su na jugoslovenskom tržištu imali znatno niže cijene u odnosu na finalne proizvode industrija drugih republika, a takav privredni kurs je već polovinom pedesetih godina izazivao ozbiljne ekonomske, ali i političke probleme. Došlo je do rasta nezaposlenosti i pada životnog standarda, ali i mimikričnih prigovora dijela privrednika i republičkog rukovodstva zbog “zakinutosti” i neravnopravnosti BiH u jugoslovenskoj federaciji. Među najdirektnijim je bio Pašaga Mandžić, čija je diskusija na Trećem plenumu CK SK BiH, održanom 20. juna 1957, nagovijestila da dotadašnja politika i odnos rukovodstva BiH prema saveznoj vlasti postepeno dobija i drugačiji pravac. Mandžić je diskretno, ali ipak dovoljno jasno, “provukao” stav da su pri odobravanju sredstava za izgradnju profitabilne industrije prednost neprincipijelno dobijale druge republike, a da je BiH time privredno zapostavljana i finansijski potkradana.

Pored toga što su se iz “stare garde” čelnih republičkih rukovodilaca izdvajali pojedinci koji su javno istupali sa stavom o potrebi afirmacije interesa BiH, na političku scenu je stupala generacija političara koja je sve više promovisala “republički patriotizam”. Oni su šezdesetih i početkom sedamdesetih, tokom rasprava o pitanjima ustavnih amandmana, zbog nezadovoljstva ekonomskim položajem republike pokazivali tendenciju skretanja na kolosijek federalističkih snaga iz Slovenije i Hrvatske, koje su bile sve ofanzivnije u zalaganju za veću samostalnost i suverenitet republika.

dr Draženko Đurović, Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.