FELjTON: Politički odnosi u BiH: 1945-1958 (5): Refleksije dominacije srpske istorije i kulture

Novi pravac razvoja države i Partije zahtijevao je da kreiranje obrazovnih sadržaja bude preneseno u nadležnost republičkih institucija, što je u BiH bio i posebno veliki politički izazov. U oblasti društvenih i humanističkih nauka trebalo je obezbijediti ideološki “pravilno” tumačenje, ali i saglasnost i balans zastupljenosti nacionalnih istorija i kultura bosanskohercegovačkih naroda. Zbog kompleksnosti posla kreiranja školskog programa i udžbenika, naročito su bili vidljivi opreznost i “strah od istorije”. Iako je različito doživljavanje prošlosti objektivno otežavalo zadovoljavanje pomenute forme, pokazalo se da pitanje postizanja “ujednačenosti” sadržaja sa područja nacionalnih istorija i kultura nije adekvatno tretirano, što se sve više manifestovalo kao politički problem i oblik nacionalne neravnopravnosti.

Nastava

Zahvaljujući, između ostalog, učešću i ulozi u partizanskim borbenim redovima, ali i relativnoj većini u ukupnom udjelu stanovništva, Srbi su prvih deceniju i po funkcionisanja sistema revolucionarne vlasti činili oko dvije trećine ukupnog partijskog članstva u BiH, što se odražavalo na uspostavljanje dominacije kadrova iz reda ovog naroda u republičkim institucijama i organima vlasti. Ta činjenica je neminovno profilisala odnose i na polju kulturno-prosvjetnog života BiH. U prvim izdanjima udžbenika istorije i maternjeg jezika za osnovne i srednje škole, objavljivanim od kraja četrdesetih i početkom pedesetih godina, vidljivo su najzastupljeniji sadržaji kojima je prikazivana srpska istorija i kultura. Najdetaljnije su analizirani srpsko državno srednjovjekovlje i kultura, dok su bosansko i hrvatsko elementarnije zastupljeni. Sličan zaključak se može izvući i kada su u pitanju nastavni sadržaji kojima su u udžbenicima opisivane novovjekovne epohe. Prema istom obrascu strukturisani su i udžbenici maternjeg jezika. U njima je bila još uočljivija supremacija srpske nacionalne kulture, odnosno književnosti.

Na ovakvim osnovama utemeljen sistem “narodnog prosvjećivanja” je među muslimanskim i hrvatskim elementom u BiH, naročito kod inteligencije, shvatan kao oblik nacionalne neravnopravnosti, zbog čega su se već od druge polovine pedesetih godina počeli javljati prvi znaci takozvanog “kulturnog nacionalizma”.

Preispitivanje

Duboka sistemska kriza, koja je od početka druge polovine pedestih godina počela potresati državu i obuzimati Partiju na vlasti, zahtijevala je preispitivanje svih društveno-političkih odnosa, od kojih su međunacionalni i pitanje ravnopravnosti naroda bili od prvorazrednog značaja. Zbog toga je Ideološka komisija CK SK BiH, u jesen 1957. formirala nacionalno mješovitu Grupu intelektualaca različitih profila sa zadatkom da izradi “dokumentacione analize o međunacionalnim odnosima u BiH poslije oslobođenja”. Nakon intenzivnog rada, Grupa je aprila 1958. republičkom partijskom rukovodstvu predstavila analizu o međunacionalnim i međuvjerskim odnosima i njihovom uticaju na vaspitavanje školske omladine u BiH. Dokumentom su, između ostalog, obuhvaćena pitanja jednakosti naroda u oblasti kulturno-prosvjetnog života republike, čime je prvi put od oslobođenja “progovoreno” o problemima ravnopravnosti u pogledu upotrebe jezika, sadržaja udžbenika i školskog programa, kao i drugim pitanjima koja su više od deceniju opterećivala međunacionalne odnose u BiH. U analizi je konstatovano da je uravnotežiti opštejugoslovenske i pojedinačne - nacionalne sadržaje pri upotrebi jezika, izradi udžbenika i školskog programa u BiH bilo mnogostruko teže nego u ostalim jugoslovenskim republikama, a da zaduženi za rad na tim poslovima nisu pronalazili najsrećnija rješenja.  Pokazalo se da izučavanje maternjeg jezika u školama produkuje političke probleme jer postoji otvoreno pitanje ravnopravnosti korišćenja naziva, pravopisa i pisma.

Imenovanje jezika

Kada su u pitanju problemi oko imenovanja jezika, u dokumentu je navedeno da u školama u Srbiji i Hrvatskoj postoji uobičajen naziv za maternji jezik - srpski i hrvatski, dok je u BiH u upotrebi termin srpskohrvatski. Prema rezultatima analize, to je bio razlog protesta pojedinih gimnazijskih profesora hrvatske nacionalnosti, koji su tražili da se jezik ravnopravno može nazivati i kao hrvatskosrpski. Pojava koja je među bh. Hrvatima očigledno pothranjivala uvriježena shvatanja o njihovoj neravnopravnosti i srpskoj dominaciji, smatrana je naročito opasnim “šovinizmom”, jer dolazi od “graditelja socijalističkih vrijednosti”, za šta su u ideološkopolitičkim zamislima jugoslovenskih komunista držani prosvjetni radnici. Naglašeno je i da se, i pored postojanja instrukcije o mogućnosti imenovanja jezika sa obje varijante, dešava da jedan broj nastavnika, pogotovo u pretežno srpskim ili hrvatskim krajevima, izbjegava korišćenje kovanice i maternji jezik naziva isključivo kao srpski ili hrvatski. Upozoreno je da opasnost po bratstvo i jedinstvo predstavljaju “reakcionarni” nastavnici.

Pravopis

Kao značajan faktor narastajuće krize i oživljavanja potiskivanih međunacionalnih netrpeljivosti izdvojena je i upotreba pravopisa. Za razliku od Srbije i Hrvatske, gdje su striktno sprovođene pravopisne norme “nacionalnih” filologa Aleksandra Belića i Dragutina Boranića, ovo pitanje u BiH nije bilo definisano. Analiza je pokazala da su korišćena oba pravopisa, ali da nije postojao nikakav propis niti uputstvo kojim bi bila određena prednost jednog ili drugog. Iz objašnjenja stručne Grupe se vidi da su nadležni organi vlasti, iz političkih razloga i zbog mogućih neželjenih reakcija suprotstavljenih etničkih entiteta, bili u dilemi kako se odrediti prema ovom pitanju. Odatle se mogu očitati neprevaziđene protivrječnosti i dubina problema sa kojim su se susretali komunisti u namjeri da u BiH izgrade odnose koje su prejudicirali u jesen 1943. zasjedanjima ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a u Mrkonjić Gradu i Jajcu. Grupa je zatim skrenula pažnju da način korišćenja pravopisa, kao i upotreba imena jezika, podupire srpsko-hrvatske animozitete i služi “kao busija” pri “šovinističkim nastojanjima”. Kako je pokazalo istraživanje, jedan broj nastavnika srpske nacionalnosti je u đačkim školskim zadacima kao neispravno križao sve što nije u saglasnosti sa Belićevim pravopisom, dok je dio nastavnika hrvatske nacionalnosti precrtavao sve sadržaje koji su u suprotnosti sa Boranićevim. Ponovo je potcrtano postojanje “neprijateljskog elementa” u redovima nastavnog kadra koji odnosom prema ovom problemu školstva podstiče međunacionalne netrpeljivosti. Izveden je zaključak da u aspektu korišćenja pravopisa postoji supremacija srpske kulture, odnosno da Belićev pravopis “iz raznih razloga” ima širu upotrebu i da se njime uglavnom služi dnevna i povremena štampa u republici.

Izbor jezika

Stručna grupa Ideološke komisije CK SK BiH je ustanovila da je povod jačanja nacionalizma i međunacionalne netrpeljivosti u BiH bio i izbor prvog pisma koje će naučiti đaci prvih razreda osnovnih škola. Tačnije, rezultati analiza su potvrdili da pitanje prvenstva učenja ćiriličnog ili latiničnog pisma predstavlja “često povod za oživljavanje i podgrijavanje šovinističkih težnji među roditeljima”, koji onda u tom pravcu utiču na djecu. Upozoreno je na dalekosežne posljedice takvih tendencija, jer se đaci, kako je rečeno, u prvim susretima sa školom izlažu nepoželjnom, “šovinističkom” uticaju “koji će ih pratiti tokom cijelog školovanja”. U dokumentu je kao faktor održavanja i jačanja međunacionalnih suprotstavljenosti obrađen i problem upotrebe školskih udžbenika društvenih i humanističkih nauka. Predočeno je da upotreba udžbenika iz Srbije i Hrvatske, zbog nešto opširnijeg sadržaja srpske, odnosno hrvatske istorije ili književnosti, izaziva “diskusije” koje su se često razvijale u “nepoželjnom pravcu”. Potom su zvanično saopštene manjkavosti republičkog izdavaštva školskih udžbenika. Iako je izbjegnuto direktno “priznanje”, stručna analiza je potvrdila da je upotreba bosanskohercegovačkih izdanja udžbenika i nastavnog programa kompromitovala proklamovanu ravnopravnost naroda u BiH. Izražena je sumnja da u njima nije pronađena “najsrećnija mjera” u pogledu postizanja ravnomjerne zastupljenosti istorije i kulture tri najbrojnija etnička entiteta. Iako oprezno, ipak je dovoljno jasno rečeno da su pod uticajem kadra koji se školovao u Beogradu u bosanskohercegovačkim izdanjima udžbenika prednost dobijali sadržaji srpske istorije i kulture.  Očigledno izražena stanovišta da u udžbenicima postoji nesumnjiva dominacije sadržaja sa polja srpske nacionalne istorije i kulture “dopunjena” su podacima da se u njima gotovo isključivo koristi srpska terminologija.

Mjere partije

KPJ je, generalno, nastojao inicirati pojačavanje političko-propagandnog rada i mjere u svrhu suzbijanja svih pojava koje je prepoznavao kao faktor urušavanja ionako poroznih međunacionalnih odnosa u BiH. Međutim, značajniji otklon od analiziranih karakteristika kulturno-prosvjetnog sistema u centralnoj jugoslovenskoj republici nije bilo moguće napraviti preko noći. Promjene na tom polju oživotvoriće izmjena demografskih odnosa u BiH i odmicanje procesa “federiranja federacije” krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina 20. vijeka.

PIŠE: dr Draženko Đurović, Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.