FELjTON: Politički odnosi u BiH: 1945-1958 (3): Migracije i srpska demografska erozija

Taj period obilježilo je znatno iseljavanje Srba, donekle i Hrvata, dok su muslimani minimalno učestvovali u migracijskim kretanjima izvan Bosne i Hercegovine.

Obrazac kojim se KPJ služila pri rješavanju izbjegličkog pitanja i sprovođenju kolonizacije u Vojvodinu inicirao je odliv oko 100.000 Srba i nesumnjivo uticao na izmjenu etničkog sastava stanovništva centralne jugoslovenske republike, što je imalo dugoročne posljedice i krupne političke refleksije.

MIGRACIJE

Kao što se to tokom velikih oružanih sukoba obično dešava, Drugi svjetski rat generisao je u BiH pokretanje velikog migracionog talasa. Tretirajući ih kao nepoželjnu i stranu etničku grupu, ustaška vlast je od prvog dana postojanja NDH, pored fizičke likvidacije i prevođenja u katoličanstvo, sprovodila progon srpskog stanovništva sa prostora BiH. Najveći broj Srba je iseljavan, ili je spasavajući goli život sam bježao u Srbiju. Tako je u uslovima ustaškog terora nastalo takozvano spoljašnje bosanskohercegovačko izbjeglištvo od oko 90 do 100 lica, predominantno Srba, koja su se tokom Drugog svjetskog rata naselila u Srbiji.

Povratak ovolikog broja ljudi u zavičaj predstavljao je veliki migracioni talas pa su savezni i republički organi vlasti, pod punom kontrolom svemoćne KPJ, pravili planove kako rješavati ovo pitanje. Međutim, prema dosadašnjim rezultatima istraživanja, ne manje od jedne trećine Srba privremeno nastanjenih u Srbiji, uključujući i Vojvodinu, nije se nakon Drugog svjetskog rata odlučilo za povratak, ili trajni ostanak na svojim predratnim imanjima u zavičaju.

I pored toga što socijalno-ekonomska situacija u BiH (neadekvatnost i deficit stambenog prostora i nestašica hrane) nije išla u prilog repatrijaciji i što je među jednim brojem izbjeglica nesumnjivo vladalo raspoloženje za ostanak u Srbiji, značajan faktor zbog kojeg je izostao potpuniji povratak bila je politika KPJ. Vlasti u NR Srbiji, prvenstveno zbog postojećeg plana kolonizacije u Vojvodinu, nisu vršili bilo kakav pritisak da se izbjeglice vraćaju u predratno mjesto boravka, dok su u BiH prema ovom stanovništvu postojale oštre netrpeljivosti ideološke prirode.

OŠTRI TONOVI

Tačnije, vladajući establišment u centralnoj jugoslovenskoj republici smatrao ih je nosiocima uticaja kvislinškog režima Milana Nedića i proglašavao „četničkim“ i „reakcionarnim elementom“, odnosno neprijateljima poretka i države te kočnicom politike međunacionalnog pomirenja. Brojna dokumenta nedvosmisleno pokazuju duboko nepovjerenje pa čak i otvoreno neprijateljstvo svih nivoa partijske vlasti u BiH - od sreskog do republičkog, prema ovoj kategoriji stanovništva. Primjera radi, prvi čovjek Vlade NR BiH, Rodoljub Čolaković je na partijskom savjetovanju, avgusta 1946. godine, izjavio da su izbjeglice iz Srbije „u dosta slučajeva naši neprijatelji“. Na istoj liniji je i ranije zauzeti zvanični stav Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, izražen krajem marta 1946. u izvještaju poslatom CK KPJ. Naglašeno je da povratak zarobljenika i izbjeglica iz Srbije „unosi mržnju u narod“ i „raspiruju šovinizam kod najzaostalijih masa“.

Dio izbjeglica se iz Srbije u BiH zaista vraćao „pročetnički indoktrinisan“, što je za KPJ bila neprihvatljiva ideološka orijentacija i smetnja učvršćivanju bratstva i jedinstva. Međutim, to svakako nije bio obrazac po kojem se mogla donositi ocjena ukupnog političkog držanja repatriranih. Na to je upozorio tadašnji savezni ministar informacija Sava Kosanović. On je maja 1945. pisao saveznom ministru unutrašnjih poslova Vladi Zečeviću i tom prilikom se „oštrim tonom“ suprotstavio stavovima da je cjelokupan srpski „izbeglički svet“ četnički nastrojen. Naglasio je da izbjeglice posjeduju isprave „koje jasno dokumentuju političku ispravnost za sve vreme življenja u Srbiji“.

Ophođenje revolucionarne vlasti u BiH prema Srbima povratnicima iz Srbije budilo je i razvijalo njihovu želju za ponovnim odlaskom i trajnim preseljenjem u maticu, što potvrđuju i dokumenta partijske provenijencije. Taj faktor je, nesumnjivo, doprinio tome da je konačan rezultat rješavanja izbjegličkog pitanja značio odliv oko 30.000 mahom reproduktivno sposobnih pripadnika srpskog naroda iz BiH.

KOLONIZACIJA

Drugi značajan element demografske erozije Srba iz BiH proizašao je iz Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, usvojenim avgusta 1945. godine. Ključne odredbe ovog pravnog akta stvarale su realnu osnovu za odlazak skoro isključivo srpskog nacionalnog elementa iz BiH. Naime, prema članu 16 pravo prvenstva u dodjeljivanju zemlje imali su  borci partizanskih odreda, NOV i POJ i Jugoslovenske armije, invalidi oslobodilačkog rata kao i invalidi iz prošlih ratova (1912-1918. i april 1941. godine), porodice i siročad izginulih boraca oslobodilačkog rata i žrtve i porodice žrtava fašističkog terora. Takođe, dodatnom uredbom od septembra 1945. pravo na dobijanje zemlje i iseljavanje u Vojvodinu direktno je uslovljeno učešćem u NOR-u, uz posebno favorizovanje starijih boraca, odnosno učesnika NOR-a od 1941. do 1943. godine. Budući da su partizanske jedinice sve do jeseni 1943. predominantno popunjavali borci srpske nacionalnosti, ovakva zakonska regulativa o pravu i prvenstvu na kolonizaciju značila je migraciju uglavnom srpskog seoskog stanovništva iz BiH.

Dok su odredbe Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji anticipirale da će proces preseljenja iz BiH u Vojvodinu imati skoro isključivo jednonacionalni - srpski karakter, od definisanja visine iseljeničkih kvota zavisio je broj lica predviđenih za promjenu mjesta boravka. Iako agrarna prenaseljenost centralne jugoslovenske republike nije bila izražena kao u Srbiji i Hrvatskoj, dodijeljena joj je najbrojnija iseljenička kvota u Jugoslaviji, prvo od devet hiljada porodica, a nedugo zatim je povećana na čak 12.000.

Međutim, premda su agrarna pasivnost velikog dijela BiH i potrebni ljudski resursi za obradu zemlje u vojvođanskoj ravnici bili objektivni argumenti visoke iseljeničke kvote, oni ipak nisu bili apsolutno opravdavajući. Pogotovo zato što se sa preseljavanjem prvih kolonista iz BiH u Vojvodinu poklopilo javljanje snažnog pokreta oko 20.000 Poljaka iz Bosanske Krajine i Posavine za repatrijaciju u domovinu, što je predstavljalo prilično značajan potencijal za sprovođenje unutrašnje kolonizacije i smanjenje bosanskohercegovačke iseljeničke kvote. Ipak, naseljavanje Vojvodine kolonistima iz BiH realizovano je i predviđenom kvotom, a ta činjenica je, svakako, jedan od pokazatelja koji ide u prilog u nauci postojećem stanovništvu o političkim motivima pri implementaciji procesa kolonizacije.

ODANI SRBI

Pojedini istoričari ostavljaju mogućnost da je KPJ, planiranom političkom akcijom, nacionalno mješovitu Vojvodinu sa velikim brojem novoj vlasti nepouzdanih Mađara, naselila NOP i revoluciji dokazano odanim Srbima iz BiH. Od ukupno 78.576 lica kolonizovanih iz ove republike, njih 98 odsto bili su Srbi, a svega dva odsto Hrvati i muslimani. To je u sjevernoj pokrajini NR Srbije, nacionalno jednom od najsloženijih područja u Evropi, donijelo prevagu srpskom etničkom elementu, dok je značajno oslabilo demografski primat Srba u centralnoj jugoslovenskoj republici. Samo kroz proces kolonizacije (1945-1948) iz BiH je iseljeno preko 70.000 reproduktivno izrazito vitalnih pripadnika srpskog naroda, što nije moglo proći bez značajnih demografskih konsekvenci.

I pored toga, sve do početka šezdesetih godina 20. vijeka zadržali su se demografski odnosi prema kojim su Srbi predstavljali relativnu većinu, muslimani bili drugi po brojnosti, a Hrvati zauzimali treće mjesto. Uprkos značajnim iseljavanjima, visok prirodni priraštaj omogućio je stabilan rast srpskog stanovništva u BiH. Međutim, znatno mlađa dobna struktura, viša stopa rasta prirodnog priraštaja i neznatan broj iseljenih, ubrzali su demografsku ekspanziju muslimana, koji su tokom druge polovine šezdesetih preuzeli ulogu najbrojnijeg naroda u republici. Popis iz 1971. godine pokazao je da, prvi put u istoriji jugoslovenske države, stanovništvo islamske vjere u BiH ima relativnu većinu.

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.