FELjTON: Politički odnosi u BiH: 1945-1958 (2): Ustav iz 1946. i najave neizvjesne budućnosti

Međutim, BiH je na koncu, najviše zahvaljujući Josipu Brozu i Edvardu Kardelju, konstituisana kao ravnopravna članica jugoslovenske federacije, a kao argumenti za takvu odluku figurirala su prilično problematična i paradoksalna načela o “zajedničkoj oružanoj borbi” u ustanku i vijekovnom postojanju kao ekonomsko-istorijske cjeline u kojoj bh. narodi žive međusobno izmiješani i “povezani zajedničkim interesima”. Nakon što je odredila njen položaj u okviru Jugoslavije, KPJ je do proljeća 1945. konačno definisala svoju nacionalnu politiku u BiH. Odustala je od tokom rata zastupanog stanovišta o postojanju i ravnopravnosti njena tri naroda te artikulisala politiku o postojanju dvije nacije: srpske i hrvatske, dok je muslimanima data mogućnost da se “mirnim evolutivnim putem nacionalno opredijele” za jednu ili drugu. Pošto su uspješno sprovedeni izbori za Ustavotvornu skupštinu, komunistima je ostalo još da najvišim pravnim aktom, ustavom nove države, valorizuju i učvrste tekovine u ratu sprovedene revolucije.

Raspakivanje avnojevskog poretka

Kako je u BiH bilo malo velikih istorijskih trenutaka koje su sa identičnim emocijama prihvatali njeni konfrontirani vjerski i etnički entiteti, tako ni krupan događaj kao što je donošenje prvog Ustava nove Jugoslavije, krajem 1945. i početkom 1946. nije prošao bez protivljenja predstavnika nekog od njenih naroda. Iako su “slobodnom diskusijom” o Nacrtu ustava dominirali hvalospjevi, na adrese Ministarstva za konstituantu i Ustavotvorne skupštine stigla su dva pisana obraćanja muslimanskog političara, narodnog poslanika iz Mostara, Huseina Husage Ćišića, u kojim je tražio da KPJ revidira svoju nacionalnu politiku i dijametralno izmijeni odnos prema BiH u jugoslovenskoj federaciji. Suština njegovih zahtjeva bila je da se muslimanima prizna “bosansko” nacionalno ime i preinače odluke AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a, odnosno konstituiše “bosanska nacionalna republika” po ugledu na Makedoniju i Crnu Goru. Negirao je mogućnost održivosti avnojevskog statusa BiH zasnovanog na proklamovanoj ravnopravnosti njenih naroda te zastupao stav o bosanskohercegovačkim muslimanima kao nesumnjivom izdanku “onih starih Bošnjaka” i srednjovjekovnih bosanskih banova i kraljeva: “Kulinova, Ninoslava, Kotromanjina, Dabišina, Ostojina i Tomaševa”, odnosno temeljnom i “starosjedilačkom” narodu u BiH. Smatrao je da bosanskohercegovačka federalna jedinica može počivati na principu: “Bosna - Bosancima”, što je simbolično trebalo da bude izraženo šestom buktinjom u državnom grbu. Husein Ćišić se takvim stavom približio politici bošnjaštva koju je krajem 19. i početkom 20. vijeka, za vrijeme uprave Benjamina Kalaja i njegove nacionalne politike u BiH, zastupao Safvet-beg Bašagić. Samo što, za razliku od Bašagića, Ćišić nije, bar otvoreno, negirao kontinuitet postojanja i autohtonost srpske i hrvatske nacije u BiH.

Ustavotvorna skupština, međutim, nije ozbiljnije razmatrala Ćišićeve zahtjeve, čime su oni suštinski odbijeni. Priznavanje “bosanskog” nacionalnog imenovanja i ustavno definisanje BiH kao “bosanske” nacionalne republike, osim što je protivrječilo bazičnim zamislima jugoslovenskih komunista o BiH koja nije “ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska, nego i srpska i hrvatska i muslimanska” iz više razloga nije imalo realne osnove u njenoj društveno-političkoj stvarnosti na kraju Drugog svjetskog rata. Takvu mogućnost isključivao je sam istorijski razvoj muslimanske etničke zajednice, koja je prema izrečenim prijedlozima trebalo da bude osnovni element za uspostavljanje traženih odnosa. Predominantna većina muslimanskog stanovništva u tradicijama srednjovjekovne bosanske države, bosanstvu ili bošnjaštvu nije prepoznavala osjećaj identiteta i nacionalne pripadnosti. Tome je značajno doprinosila činjenica da njihovi vodeći politički predstavnici u međuratnom periodu, kako piše istoričar Atif Purivatra, ovakvo nacionalno imenovanje nisu ni pominjali, a kamoli propagirali. Purivatra takođe kaže da se bošnjaštvo zbog politike kojoj je služilo u doba Benjamina Kalaja i vremena austrougarske okupacije smatralo toliko kompromitovanim da su muslimanski političari ocijenili da je bolje ne opterećivati se tim istorijskim kompleksom. Osim toga, više od dvije trećine tadašnje ukupne populacije činili su Srbi i Hrvati, narodi sa odavno razvijenim osjećajem nacionalne pripadnosti. Iz toga proizilazi da bi mogućnost konstituisanja BiH kao nacionalne republike “bosanskog” naroda, po modelu Makedonije i Crne Gore, u tom trenutku bio samo visokorizičan eksperiment bez realne političke i istorijske osnove za uspjeh.

Samoopredjeljenje do otcjepljenja

Iz pojedinih dokumenata AVNOJ-a može se zaključiti da jugoslovenski komunisti nisu gubili iz vida opasnost da prenaglašeno isticanje prava na samoopredjeljenje mogu koristiti separatistički i prema novoj Jugoslaviji neprijateljski nastrojeni elementi. To je vjerovatno jedan od osnovnih razloga što Nacrtom ustava FNRJ od 3. decembra 1945. nije bilo normirano pravo na samoopredjeljenje do otcjepljenja. Ipak, u konačnoj verziji Ustava prevladali su stavovi da samoopredjeljenje predstavlja “svojinu progresivnih ljudi” i da mora ostati izraz prava naroda da sam odlučuje o svojoj sudbini. Prevagu su odnijela internacionalistička shvatanja da separatizam kod pojedinih naroda može da se pojavi samo ukoliko nisu slobodni i ravnopravni, što je prema stavovima vlasti bilo ostvareno federativnim uređenjem Jugoslavije. Stoga je prvim članom Ustava, usvojenim 31. januara 1946. FNRJ definisana kao “savezna narodna država republikanskog oblika” i zajednica “ravnopravnih naroda”, koji su na osnovu “prava na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi”.

S obzirom na to da se BiH poslije rata suočavala sa izuzetno kompleksnim političkim i međunacionalnim odnosima, pitanje prava na samoopredjeljenje i otcjepljenje generisalo je pojačano interesovanje, iskazivanje određenih nedoumica, sumnjičavosti, tjeskobe i straha za jedinstvo države. Sa rezervom se govorilo o pitanju da li, ko i na koji način po Ustavu može ostvarivati pravo na samoopredjeljenje i otcjepljenje - republike ili narodi. 

Otuda je prilično uvjerljiva paradigma takvog ponašanja izražena u dokumentu koji je vjerovatno sačinila nacionalno mješovita republička Komisija za ustav. U njemu je analizirano više pitanja u vezi sa donošenjem saveznog i republičkog ustava, između ostalog i pravo na samoopredjeljenje do otcjepljenja. Grupa tadašnjih pravnih stručnjaka iz Bosne i Hercegovine konstatovala je da iz “stilizacije” prvog Ustava FNRJ, budući da mu je uzor bio sovjetski iz 1936. godine, nije sigurno da li je pravo na samoopredjeljenje “jasno normirano ili nije”. Kao razlog odstupanja od sovjetskog uzora - u kojem je edžpressis verbis zagarantovano pravo republike na istup iz saveza, označena je haotičnost političkih prilika u zemlji, odnosno strah od separatističkih tendencija. Vjerovatnoća da je ustavotvorac nedvosmisleno želio normirati pravo na samoopredjeljenje  svedena je na minimum, dok je značajno iscrpnije i šire argumentovana mogućnost da je pravo na otcjepljenje Ustavom bilo isključeno, što indicira da su takav stav zastupali i sami autori dokumenta.

FELjTON Danas ustaša, sutra partizan, prekosutra opet ustaša

Apostrofirano je da “naš” ustavotvorac “namjerno” nije postupio po sistematici sovjetskog Ustava iz 1936. i republikama jasno normirao pravo na istupanje iz federacije. Potencirano je mišljenje da pisac Ustava riječi “pravo na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje” ne navodi kao obavezujuće pravo, već samo kao “istorijsku reminiscenciju”. Polazeći od premise da je otcjepljenje jedno od najvažnijih prava, kako naroda tako i republika, sačinitelji ovog akta zaključuju da ga ustavotvorac republikama svjesno nije normirao. Na kraju, krećući se od pretpostavke da je donosilac Ustava čak i priznao pravo na otcjepljenje, samouvjereno konstatuju da je to zamislio i predvidio kao pravo naroda, nikako republika.

Evidentno je da kroz ovakvu elaboraciji pitanja prava na samoopredjeljenje do otcjepljenja provijava držanje tadašnjeg rukovodstva BiH, koje je prvu deceniju i po funkcionisanju sistema revolucionarne vlasti bilo čvrsto na liniji izgradnje monolitne države. Komunisti iz BiH su više vodili saveznu - jugoslovensku, nego republičku, a među većinom je jugoslovenski patriotizam bio iznad republičke pripadnosti. Takvo ponašanje bilo je između ostalog i posljedica činjenice da su srpski kadrovi činili većinu u KPJ/SKJ i institucijama vlasti. Njihovo ponašanje usmjeravala je i određivala svijest o prošlosti, jer su Jugoslaviju doživljavali kao svoje djelo. Samim tim je i ustavna formulacija prava na samoopredjeljenje i otcjepljenje smatrana samo “istorijskom reminiscencijom”, ali se ipak već 1946. godine osjećala doza zebnje da ovo načelo međunarodnog prava ne bude upotrijebljeno sa ciljem razbijanja Jugoslavije. Na osnovu toga se već tada moglo zaključiti da je srećna budućnost BiH najuže zavisna od stabilnosti i postojanosti jugoslovenske države.

PIŠE: Dr Draženko Đurović, Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu

Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici i Twitter nalogu.